natijasida burmalar hosil bo‘ladi. Agar harakat qarama-
qarshi tomonlarga yo'nalgan bo'lsa, Yer po'stida yoriqlar
vujudga keladi. Bunda ba’zi joylar pasayadi, ba’zi
joylar ko'tariladi, natijada
graben (cho'kma) va
gorstlar
(ko'tarilma) hosil bo'ladi.
Litosfera bir butun emas, u juda katta yoriqlar orqali
litosfera plitalariga bo'linib ketgan. Litosfera plitalari
haqidagi nazariyaga muvofiq Yerning tashqi qobig'i,
ya’ni Yer po'sti yuqori mantiya qismi bilan birga qalinligi
60 km dan 100 km gacha bo'lgan bir qancha bo'laklardan
tashkil topgan. 13 ta asosiy plita bor, ularning eng kattasi
(Yevrosiyo,
Shimoliy Amerika, Afrika, Hindiston —
Avstraliya, Janubiy Amerika, Tinch okean, Antarktika va
h.k.).
Ko'pchilik plitalarga materik Yer po'sti ham, okean
Yer po'sti ham kiradi. Plitalar mantiyaning nisbatan
yumshoq, plastik qatlami (aslenosfera) ustida joylashgan
bo'lib, uning ustida sirg'anib yuradi. Plitalarni harakatga
keltiruvchi kuchlar yuqori mantiyada moddalarning
almashinishi vaqtida vujudga keladi. Bu moddalarning
yuqoriga ko'tarilayotgan qudratli oqimi Yer po'stini
parchalab, yoriqlarni vujudga keltiradi. Okeanlarda
Yer po'sti yupqa bo'lganligi
uchun erigan moddalar
Yerning ichidan ko'tarilib chiqib, plitalarni surib, bir-
biriga nisbatan har yili 1 - 6 sm gacha siljiydi. Bu miqdor
Yerning sun’iy yo'ldoshlari orqali olingan suratlarni taq-
qoslash tufayli aniqlangan. Agar yonma-yon plitalarning
biri okean Yer po'sti, ikkinchisi materik Yer po'sti
19
bo'lsa, bular yaqinlashganda dengiz suvlari bosgan plita
kontinent tagiga kirib ketayotganda bukiladi,
natijada
chuqur suv botiqlari, yoysimon orollar, tog* tizmalari
hosil bo'ladi (Kuril botig'i, Yapon orollari, And tog'lari
shular jumlasidandir). Ikki materik Yer po'stida plitalar
to'qnashadigan bo'lsa, burmalar hosil bo'lib, baland
tog'lar vujudga keladi. Chuqurlikda jinslarning
uzilishi
yoki siljishi ro'y beradigan joy yer qimirlash
o'chog'i
deb ataladi.
Yer qimirlash o‘chog‘i har xil chuqurlikda
bo'ladi (maksimum 600-700 km).
Yer qimirlash o'chog'i ustidagi yer yuzasida
o'rnashgan joy
yer qimirlash epitsentri (markazi) deb
ataladi. Bu yerda zilzilaning kuchi eng yuqori bo'ladi.
Chunki yerosti zarblari pastdan yuqoriga tomon yo'naladi.
Yer qimirlash markazidan narida tebranish hamma
tomonga to'lqinsimon tarqaladi. Seysmolog olimlar
zilzila kuchini 12 balli shkalada o'lchashadi: 1-2 ball —
kishilar sezmaydi, asboblar sezadi; 5 -6 ball— imoratlar
yengil
zararlanadi; 9 ball — imoratlar buziladi, Yerda
kengligi 100 m ga teng bo'lgan yoriqlar paydo bo'ladi,
tog'larda qulashlar ro'y beradi; 11-12 ball — eng katta
yer qimirlash sodir bo'ladi, ularni halokatli zilzilalar deb
ataladi. Har yili milliondan ortiq kuchsiz va 15-20 ta
kuchli zilzilalar sodir bo'lib turadi.
Vulqonlar. Issiq buloqlar (geyzerlar). Yer yuzasiga
magmani oqib chiqishi bilan bog'liq bo'lgan hodisa va
jarayonlar majmuasi
vulqonlar deb ataladi. Yer yuzasiga
oqib
chiqqan magma lava deb ataladi. Magma ko'tarilib
20
chiqadigan yo‘l
vulqon bo‘g ‘zi deyiladi. Bo‘g‘iz vulqon
og'zi bilan tugaydi. Otilganini insoniyat eslab qolgan
vulqonlar
harakaldagi vulqonlar deb ataladi. Bunday
vulqonlar 800 dan ortiq. Meksikaning janubidagi Pari-
kutan vulqoni 1943-1946- yillari odamlarning ko‘z
o'ngida hosil bo'ldi. Otilganligi haqida hech qanday
ma’lumot
saqlanib
qolmagan
vulqonlar
so‘ngan
vulqonlar deb ataladi. (Masalan, Kavkaz tog‘ining Elburs
cho'qqisi.) Vulqonlarning otilishi natijasida Yerning ichki
qismidagi moddalarning tarkibi
va xususiyatlari hamda
foydali qazilmalarni hosil bo'lish sirlari o'rganiladi.
Vulqonlar tarqalgan joylarda yerosti suvlari magmaning
harakati ta’sirida isiydi. Bu suvlar yer yuzasiga oqib
chiqib, buloqlar, jilg'a va daryolarni hosil qiladi. Ba’zan
issiq suvlar qaynoq favvoralar hosil qilib, yuqoriga tomon
bir necha o‘n metrga otiladi. Bunday favvora buloqlar
geyzerlar deb ataladi. So'nmagan vulqonlar ko‘p bo'lgan
va tez-tez zilzilalar sodir bo'lib turadigan litosfera
plitalarining chegaralari
seysmik mintaqalar deb ataladi.
Ular yoriqlar zonasiga, okeandagi o'rtaliq tog' tizmalariga
va chuqur suv botiqlariga to'g'ri keladi. Vulqonlar zonasi,
asosan, Tinch okean qirg'oqlari bo'ylab joylashgan —
buni
Tinch okean olovli halqasi deb atashadi.
Bu yerda
370 dan ortiq harakaldagi vulqonlar bor.
