Geografik qobiqdagi davriylik (ritmik) hodisa-

aylanishidir. Yerning o'z o'qi atrofida aylanishi natijasida 
sutkalik, quyosh atrofida aylanishi natijasida esa fasliy 
davriylik sodir bo'ladi.
Geografik zonallik. 
Tabiatning barcha kompo- 
nentlari va tabiat komplekslarining ekvatordan qutblar 
tom on qonuniy ravishda o'zgarishi 
zonallik
deb ataladi.
Geografik qobiqning rivojlanish bosqichlari.
Asosan, 
uchta bosqich ajratiladi:
—
birinchi bosqich
nobiogen bosqich bo'lib, eng uzoq 
davom etgan (3 mlrd. yil). Sodda organizm lar mavjud 
bo'lgan, atmosferada kislorodga nisbatan karbonat 
angidrid ko'p bo'lgan;
—
ikkinchi bosqich
570 mln. yil davom etgan. Yirik 
organizm larning geografik taraqqiyotida ahamiyati 
yetakchi bo'ladi. Atm osferada karbonat angidrid miqdori 
kamaydi, erkin kislorod hosil bo'ldi;
—
uchinchi bosqich.
Hozirgi davr, 40 mln. yil ilgari 
boshlangan, geografik qobiq taraqqiyotiga inson faoliyati 
ta’sir ko'rsatmoqda.
6.3. Tabiat majmuasi, tabiat zonaliigi
Tabiiy-hududiy majmua deb, Yer yuzining boshqa 
joylardan o'zaro m urakkab ta’sirida bo'lgan tabiat 
tarkiblarining xususiyatlariga ko'ra farq qiluvchi qismiga 
aytiladi. U aniq ifodalangan chegaralarga ega, tabiiy bir 
butun bo'ladi.
Yer tabiatining xilm a-xilligi relyef bilan iqlimga 
bog'liq. Relyef ham , iqlim ham vaqt o'tgan sari o'zgarib
46

turadi. Tabiat m ajm ualarining tarkib topishi va rivoj- 
lanishiga tarixiy om illari ham , hozirgi zamon om illari 
ham (zonal, azonal, antropogen) ta’sir ko’rsatadi.
Yer yuzasidagi eng katta tabiat majmuasi — geog­
rafik qobiq hisoblanadi. G eografik qobiq ikkita katta 
qismga bo’linadi: 
materiklar
va 
okeanlar.
M ateriklar va 
okean tabiat m ajm ualariga — m ateriklarning qism lariga 
bo’linadi. Yer yuzasida quyosh issiqligining notekis 
taqsim lanishi natijasida geografik qobiq tabiat zona 
(mintaqa)lari va balandlik m intaqalariga bo’linadi. H ar 
bir tabiat m ajmuasi, o’z navbatida, yanada maydaroq 
tabiat majmualariga bo’linib ketadi. Q uruqlikda tabiat 
m ajm ualarining xilm a-xilligi tog’ jinslarining tarkibi, 
relyef va iqlimga bog’liq.
Tabiat tarkiblari o’rtasida m oddalarning o’zaro 
almashinuvi ro’y beradi. M asalan, o’sim liklar bilan 
tuproq o’rtasida havo, m ineral va organik moddalar, suv, 
kislorod va karbonat angidrid gazi almashadi.
Tabiat majmualariga inson faoliyati katta ta’sir 
ko’rsatadi. O ’zaro bog’langan tabiiy va antropogen tar- 
kiblardan vujudga kelgan va inson faoliyati ta’sirida 
tarkib topadigan tabiat m ajm ualari 
antropogen tabiat 
majmualari
deb ataladi.
Tekisliklarda tabiat m ajmualari shim oldan janub- 
ga borgan sari asta-sekin alm ashinadi. Buning sababi 
iqlim ning geografik kengliklar bo’yicha o’zgarishi va 
havo m assalarining harakatidir.
47

Bir xil kengliklarda tabiat m ajm ualarining turlicha 
bo‘lishi iqlimga, relyefga va tog‘ jinslari tarkibiga bog‘liq. 
Agar iqlim bir xil bo'lsa, tabiat m ajm ualarining turlicha 
bo'lishiga tog' jinslarining tarkibi, joy relyefi, yerosti 
suvlarining sathi sabab bo'ladi. Iqlim ning har xilligiga 
quruqlik bilan okeanlarning o'zaro ta’siri sabab bo'ladi.
Okeanlarda tabiat m ajmualarini shim oldan janubga 
tom on o'zgarishi okeanga tushadigan quyosh issiqligining 
m iqdoriga bog'liq. O keanlarda tabiat majm ualarining 
kenglik bo'ylab o'zgarishi suv m assasining 
rangi, 
tiniqligi, sho'rligi, harorati,
tirik organizm larning 
miqdori
va 
tarkibiga
bog'liq. Demak, okeanda bir xil 
kenglikda tabiat m ajm ualarining o'zgarishiga okeanning 
quruqlik bilan o'zaro ta’siri, oqim larning mavjudligi, 
havo m assalarining harakati sabab bo'ladi.
B alandlikka ko'tarilgan sari tabiat m ajm ualarining 
alm ashinishi, asosan, iqlim ning o'zgarishi tufayli n / y
beradi.
Tabiat zonasi
— harorati va nam ligi, tuproqlari, 
o'sim lik va hayvonot olami bir xil bo'lgan yirik tabiat 
majmuasidir. Q uruqlikda tabiat zonalarining hosil bo'lishi 
issiqlik bilan nam ning nisbatiga bog'liq. Q uruqlikdagi 
tabiat zonalari bir-biridan o'sim lik qoplami bilan farq 
qiladi.
Dunyo okeanining tabiat zona(tabiat m intaqajlari suv 
massasiga, organik dunyosiga va boshqalarga qarab bir- 
biridan farq qiladi. U lar bir-biridan tashqi ko'rinishiga 
ko'ra uncha farq qilmaydi va iqlim m intaqalariga o'xshab
48

geografik o'ringa qarab nomlanadi. Dunyo okeanida 
ekvatorial, ikkita tropik, ikkita subtropik, ikkita m o'tadil, 
ikkita qutb yoni va ikkita tabiat m intaqalari ajratiladi.
Tabiat zonalarining ekvatordan qutblar tomon 
quyosh issiqligining kam ayishi va nam likning notekis 
taqsim lanishiga qarab alm ashinishi 
kenglik zonaliigi
deb 
ataladi.
Yuqoriga ko'tarilgan sari harorat va bosim ning 
kam ayishi tufayli tabiat zonalarining alm ashinishi 
balandlik mintaqalari
deb ataladi. Tog'lardagi birinchi 
(pastki) m intaqa tog'lar joylashgan tabiat zonasiga mos 
keladi. Demak, tabiat zonalarining joylashishiga bir vaqt- 
ning o'zida zonal om illar (quyosh energiyasi) ham va 
m ahalliy azonal om illar (quruqlik ham da okeanlarning 
joylashishi, relyef va boshqalar) ham ta’sir ko'rsatadi.
Z o n a llik va reg io n a llik qonu n iy ati. Zonallik va 
regionallik qonuniyati tashqi va ichki kuchlar ta’sirida 
namoyon bo'ladi. Zonallik, asosan, Yerning dum aloqligi 
tufayli Quyoshdan kelayotgan issiqlikning notekis 
taqsim lanishi va buning natijasida nam likning turli 
joylarda turlicha bo'lishi natijasida kelib chiqadi. N am lik 
va haroratning o'zgarishiga qarab turli joylarda turli 
xil tabiat zonalari vujudga kelgan. N am lik ekvatordan 
qutblarga qarab o'zgaradi, shuning uchun, tabiat zonalari 
ham shu yo'nalishda o'zgarib boradi. M asalan, ekvatorda 
nam lik ham , harorat ham yuqori, shuning uchun doimiy 
yashil o'rm onlar zonasi vujudga kelgan, tropik iqlim 
m intaqasining nam ligi kam, shuning uchun gullar zonasi
49

keng tarqalgan, qutblarda nam lik yuqori, lekin harorat 
past, shuning uchun bu yerlarda A rktika gullari zonasi 
vujudga keladi. Regionallik qonuniyatlarining namoyon 
bo'lishi Yerning ichki kuchlariga va joyning xusu­
siyatlariga bog'liq.

Download 8,32 Mb.