I. YER HAQIDA UM UM IY MA’LUMOTLAR
Yer — Quyosh tizimidagi sayyoralar (planetalar)dan
biri. Quyosh atrofida 9 ta sayyora, mingdan ortiq asteroid
(kichik sayyora), meteoritlar, kometalar va boshqa fazo-
viy jismlar aylanadi. Yer va Quyosh orasidagi o'rtacha
masofa 150 mln. km. Quyoshga eng yaqin sayyora
Merkuriy, eng uzog'i Pluton hisoblanadi. Sayyoralar ikki
guruhga boMinadi: ichki yoki Yer guruhidagi sayyoralar
(Merkuriy, Venera, Yer, Mars); ulkan sayyoralar (Yupiter,
Saturn, Uran, Neptun). Ichki sayyoralarning zichligi
katta, hajmi kichik, ulkan sayyoralarning zichligi kam,
hajmi katta (ular, asosan, vodorod va geliydan iborat).
Sayyoralarning oltitasini yo'ldoshlari bor, hozirgi paytda
Quyosh tizimidagi sayyoralarning hammasi bo'lib
50 ta yo'ldoshi borligi aniqlangan. Yerning yoMdoshi
Oy o'lchami jihatidan yo'ldoshlar orasida 5- o'rinda,
massasining sayyora massasiga nisbati jihatidan birinchi
o‘rinda turadi. Uning massasi Yer massasidan 81,3
marta kichik, qolgan yo'ldoshlarning massasi sayyoralar
massasining mingdan bir qismini ham tashkil qilmaydi.
Oy o‘z o‘qi va Yer atrofida aylanadi.
Yerning shakli va o'lchamlari. Boshqa sayyoralar
kabi Yer ham shar shaklida. Inson Yerning ma’lum bir
qisminigina ko'radi, shuning uchun Yerning shakli
5
haqida juda ko‘p olimlar turlicha fikr bildirishgan.
Qadimgi Gretsiyada Gomer yashagan davrda (mil.av.
IX-VIII asrlar) Yerni askarlarning qalqoniga o'xshash
qabariq diskka o‘xshati$hgan. Pifagor davrida Yer shar
shaklida, degan taxmin olg‘a surilgan. Oy tutilgan paytda
Oyga tushadigan Yerning ko‘lankasini aylanasimonligini,
yulduzli
osmonning
ko'rinishi
meridian
bo'ylab
yurilganda o'zgarishini va yuqoriga ko'tarilgan sari
gorizontning kengayishini kuzatish natijasida qadimgi
grek olimi Aristotel (mil.av. IV asr) birinchi bo‘lib Yerning
shar shaklida ekanligini isbotladi. Yerning o'lchamlarini
birinchi bo‘lib qadimgi grek olimi Eratosfen (mil.av.
III-II asr) aniqladi. U bir gradus meridian yoyining
uzunligini aniqlab, uning asosida Yer aylanasining
uzunligi 40000 km ekanligini topdi. XVII asrning
oxirida Nyuton Yer o‘z o‘qi atrofida aylanishi tufayli
uning qutblari siqiqligini isbotladi. Qutblari teng siqilgan
shar s/erofc/deb ataldi. Shuning uchun Yerning ekvatorial
radiusi qutbiy radiusidan 21,4 km uzun. Og'irlik kuchini
aniq o'lchash natijasida Yerning shakli murakkabroq
tuzilishga ega ekanligi aniqlandi. Yerning ichki qismi
turli xil tuzilganligi tufayli uning shakli sferoiddan farq
qiladi. Shuning uchun Yerning haqiqiy shakli geoid
(yersimon) degan fikrga kelindi. Geoid deganda, yuzasi
doimo og'irlik kuchi yo'nalishiga perpendikulyar bo'lgan
shakl tushuniladi. Geoidning yuzasi dunyo okeanining
sathiga mos keladi. Yerning ekvatorial radiusi a = 6378,2
km, qutbiy radiusi v = 6356,8 km, ekvatorning uzunligi
6
40075,5 km, qutbiy siqiqlik
=
• meridiandan
uzunligi 4008,5 km.
Yerning harakati. Yer Quyosh atrofida bir yilda
bir marta aylanib chiqadi. Yanvar oyida Yer Quyoshga
yaqinlashadi (147 mln. km), iyulda uzoqlashadi (152 mln.
km). Bu esa Yerning tezligiga ta’sir qiladi. Yer o‘z orbitasi
bo‘ylab Quyosh atrofida 29,8 km/sek tezligida harakat
qiladi. Yer Quyoshga yaqinlashganda uning tezligi
sekinlashadi. (29,5 km/sek). Shuning uchun Shimoliy
yarimsharda qish yozga nisbatan qisqa (6 sutkaga),
Janubiy yarimsharda esa aksincha, yoz qishga nisbatan
qisqa. Yer Quyosh atrofida aylanish bilan birga, o‘z o‘qi
atrofida ham aylanadi. Yer o'qining orbita tekisligiga
qiyaligi 66,5° ga teng. Yerning orbita bo'ylab va o‘z o‘qi
atrofida aylanishi natijasida kun bilan tun va fasllar alma-
shinadi.
Yerda kun va tunning almashishi to'xtovsiz sodir
bo‘lib turadi. Bahorgi va Kuzgi teng kunliklarda (21 mart,
22 sentabr) kun va tun uzunligi bir xil, ya’ni 12 soatga
teng bo'ladi. Bu paytda Quyosh ekvatorda zenitda bo'ladi.
Ekvatordan qutblargacha Quyoshning Yer yuzasiga
tushish burchagi 0° gacha kamayadi. Shunga muvofiq
issiqlik miqdori ham kamayib boradi.
Eng uzun va eng qisqa tun Shimoliy yarimsharda 22-
iyunda, Janubiy yarimsharda 22- dekabrda kuzatiladi.
22-iyundan Yer o'qining shimoliy qismi Quyosh tomonga
qiyshaygan bo'ladi. Quyosh nurlari shimoliy tropikka tik
7
tushadi, bu paytda Shimoliy yarimsharning katta qismi
Quyosh tomonidan yoritiladi, kun tunga nisbatan uzun
bo‘ladi.
Ekvatorda kun doimo tunga teng, Quyosh nurlarining
tushish burchagi kam o'zgaradi, shuning uchun fasllar
shakllanmagan. Tabiatda kun va tun hamda fasllar
almashinishi sutkalik va yillik ritmlarni keltirib
chiqaradi.
Yerda Quyosh issiqligining taqsimlanishi. Quyosh
taratayotgan issiqlikning 2 milliarddan bir qismigina
Yerga yetib keladi. Quyosh sirtida harorat 6000°C, ichki
qismida 20000 000° С ni tashkil qiladi. Quyosh issiq
ligining Yer yuzasida taqsimlanishi Yerning shakliga,
harakatiga va Quyoshga nisbatan joylanishiga bog'liq.
Quyoshning balandligiga va kun bilan tunning uzun-
ligiga qarab Yer yuzasida yoritish mintaqalari ajratiladi.
Ekvatorial yoritish mintaqasi shimoliy va janubiy
tropik chiziqlari oralig'ida joylashgan. Mazkur mintaqa
eng ko‘p issiqlik oladi va bu issiqlik yil davomida bir xil
taqsimlangan.
Mo'tadil yoritish mintaqasi shimoliy va janubiy
tropiklar bilar Shimoliy va Janubiy qutb chiziqlari
oralig'ida joylashgan. Mo'tadil mintaqada Quyoshning
balandligi doimo 90° dan kam bo'ladi, yil bo'yi kun va
tunning uzunligi o'zgarib turadi, shuning uchun fasllar
yaqqol shakllangan.
Shimoliy va Janubiy qutb doiralari ichida qutbiy
yoritish mintaqalari joylashgan. Ushbu mintaqalarda
Quyoshning balandligi 47° dan (yozda) 0°gacha (qishda)
o'zgaradi.
| 