42
Standartlashtirish mahsulot muomalada bo‗lganida
va sotish bosqichlarida
mahsulotni joylashtirish (upakovka)da yaxshi tartib va sharoitlar yaratishga,
yuklashga va joylashtirishga, saqlashga, omborlarda mahsulot sifatini buzilmay
saqlashga, transportda olib yurishda, buyumni tarqatish, sotish tashkilotlariga talablar
belgilaydi.
Standartlashtirish tub mohiyati bilan ishlab chiqarishni tashkil etishning eng
samarador formalari haqidagi fandir.
Standartlashtirish iqtisod, texnologiya va fundamental fanlar singari asosiy
yo‗nalishlarni bir-biriga bog‗lovchi vosita hamdir.
Ko‗pgina texnika jihatidan ilg‗or mamlakatlarda standartlashtirish masalalariga
o‗suvchi
qiziqish qayd qilinmoqda, uning asosi bo‗lgan standartlashtirishning
nazariyasiga ham katta e‘tibor berilmoqda.
Standartlashtirishni texnika taraqqiyotida, ishlab chiqarishda eng ratsional joriy
qilish, mahsulot sifatini yaxshilash, mehnat harajatlarini va moddiy resurslarni
ta‘sirchan vositalaridan biri sifatida ko‗rilmoqda.
Ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnik dastur va loyihalarni amalga oshirish
standartlashtirishning asosiy maqsadlaridan hisoblanadi. Bu maqsadni amalga
oshirilishi «Standartlashtirish to‗g‗risida»gi qonunda aniqlashtirilgan: «To‗liq yoki
qisman respublika budjet mablag‗larini moliyalashtiruvchi
davlat dasturlarini ishlab
chiqishda mahsulotning sifatini me‘yoriy taminlanishi bo‗yicha bo‗limlar ko‗zda
tutilishi shart».
Tabiiy va texnogen falokatlar va boshqa favqulodda vaziyatlar vujudga kelishini
hisobga olgan holda, iqtisodiyot ob‘ektlarining xavfsizligini ta‘minlash.
O‗zRH 78-001 rahbariy hujjat bilan me‘yoriy hujjatlarda yong‗in xavfsizligi
talablari to‗liq ko‗rsatilishini tekshirish metodikasi ustidan nazorat qilish tartibi
tasdiqlangan.
Standart bu ko‗pchilik manfaatdor tomonlar konsensusi (kelishuvi) asosida
ishlab chiqilgan, ma‘lum sohalarda optimal tartiblashtirishga yo‗naltirilgan
faoliyatning har xil turiga yoki natijalariga tegishli bo‗lgan umumiy va takror
qo‗llaniladigan qonun-qoidalar, tavsiflar, talablar va usullar belgilangan va tan
olingan idora tomonidan tasdiqlangan me‘yoriy hujjatdir.
Standartlashtirish bu barcha manfaatdor tomonlar ishtirokida umumfoydali,
jumladan, iqtisodiyotga erishishda takrorlanadigan vazifa (jarayon)larning umum
maqbul yechimini topish uchun foydalanish sharti, texnik xavfsizlik va ekologiya
43
talablariga rioya qilingan holda, ma‘lum bir sohada,
faoliyatni optimal darajada
tartiblashtirish maqsadida qoidalar o‗rnatish va qo‗llashdir.
"Standartlashtirish ob‘ekti" tushunchasini keng ma‘noda ifodalash uchun
"mahsulot, jarayon, xizmat" iboralari qabul qilingan bo‗lib, buni har qanday
materialga, tarkibiy qismlarga, asbob-uskunalarga, tizimlarga, ularni mosligiga,
qonun-qoidasiga,
ish olib borish uslubiga, vazifasiga, usuliga yoki faoliyatiga teng
darajada daxldor deb tushunmoq lozim (2.1.1.1-rasm).
Standartlashtirish har qanday ob‘ektning muayyan jihatlari (xususiyatlari) bilan
cheklanishi mumkin. Masalan, oyoq kiyimga nisbatan yondashiladigan bo‗lsa, uning
katta-kichikligi va pishiqligini alohida standartlashtirish mumkin.
Standartlashtirish ob‘ekti sifatida xizmat – xalqqa xizmat qilishni (xizmat
shartlarini qo‗shib) va korxona hamda tashkilotlar uchun ishlab chiqarish xizmatini
o‗z ichiga oladi. Standartlashtirishning boshqa ob‘ektlari faoliyatining biriktirilgan
sohalarida O‗zbekiston Respublikasi Tabiati muhofaza qilish davlat qo‗mitasi, Davlat
arxitektura va qurilish qo‗mitasi hamda Sog‗liqni saqlash vazirligi tomonidan
belgilanadi.
Mahsulotlar
(xalq iste‘moli tovarlari,
ishlab chiqarish
vositalari)
Xizmatlar
(xo‗jalik, ishlab chiqarish)
Jarayonlar
(ishlar)
Xom-ashyo va tabiiy
yonilg‗ilar
Materiallar va oziq-
ovqatlar
Tayyor buyumlar
Bir guruhdagi
mahsulotlarning
alohida jihatlari:
- atamalar,
belgilashlar;
- parametr va
o‗lchamlari;
- texnik talablar;
- nazorat usullari;
- tamg‗alash,
qadoqlash, tashishi va
saqlash qoidalari
Materialli
Nomaterialli (ijtimoiy-
madaniy)
Bir guruhdagi
xizmatlarning alohida
jihatlari:
- atamalar;
- texnik talablar;
- baholash usullari;
- korxonalarni
sinflanishi;
- xodimlarga talablar
- Mahsulot
hayotiy
siklining alohida
bosqichlariga mansub
jarayonlar;
- nomaterial ishlab
chiqarish bilan bog‗liq
jarayonlar (statistik,
bank, nashriyot
faoliyati);
- boshqaruv
jarayonlari;
- o‗lchash jarayonlari;
- axbortlarni qayta
ishlash va hisoblash
jarayonlari;
- himoyalash faoliyati
jarayonlari (insonlar,
tabiat)
