86
15-§. TURNING POPULATSION STRUKTURASI (DAVOMI)
Biotsenozning tur tarkibi.
Har qaysi biotsenoz turlarning xilma-xilligi
bilan xarakterlanadi. Biotsenoz turlarining xilma-xilligi haqida amalda to‘liq
tasavvur hosil qilish mumkin emas, chunki mikroorganizmlarning barcha
turlarini hisobga olib bo‘lmaydi. Biotsenozning tur
tarkibi biotopda yashovchi
turlarning umumiy soni bilan belgilanadi. Ignabargli o‘rmon, cho‘l, baland
tog‘ biotsenozlari tur tarkibiga ko‘ra boy emas, chunki ularning tur boyligi
o‘nlab yoki yuzlab turlardan tashkil topgan. Tropik o‘rmonlarda esa bir necha
minglab turlar yashaydi. Turlar xilma-xilligi yuqori bo‘lgan biotsenoz turg‘un
hisoblanadi. Biotsenozning turlar xilma-xilligi
biotopdagi muhit sharoitiga
bog‘liq bo‘ladi. Muhit sharoiti qanchalik qulay bo‘lsa, biotsenozda turlar
xilma-xilligi shunchalik ortadi yoki aksincha. Masalan, tropik o‘rmonlar flora
va faunasi nihoyatda xilma-xil, o‘rta
mintaqalarning turlar boyligi, asosan,
yopiq urug‘li va ochiq urug‘li o‘simliklar, hayvonot olami, kam hollarda
zamburug‘ turlari bilan belgilanadi. Issiqlik doimo tanqis bo‘lgan tundrada
turlar
xilma-xilligini, asosan, yo‘sinlar va lishayniklar tashkil etadi.
Har qaysi biotsenozda son jihatdan eng ko‘p bo‘lgan va biotopning katta
qismini egallagan turlar bo‘ladi. Bunday turlar
dominant turlar deyiladi.
Ular biotsenoz xilini belgilaydi. Masalan, qarag‘ay – qarag‘ayzorda, archa –
archazorda va h.k. Har qanday biotsenozda dominant turlardan tashqari kam
sonli boshqa turlar ham uchraydi. Biotsenozdagi
jami individlar umumiy
sonining qancha qismini tashkil etishiga ko‘ra (dominantlik darajasi)
quyidagilar farqlanadi: subdominant turlar, ular ko‘p sonli, biotopda nisbatan
ko‘p uchraydi, lekin dominantlarga nisbatan soni kam bo‘ladi; kam sonli
turlar, ular ko‘p sonli emas, biotopda ahyon-ahyonda
ayrim joylardagina
uchraydi; noyob turlar – soni juda kam, biotopning faqat ayrim bir
qismidagina uchraydi.
Inson dominant yoki subdominant turlardan xo‘jalik faoliyati jarayonida
biotsenozga zarar yetkazmagan holda foydalanishi mumkin.
Kam sonli va
noyob turlar muayyan biotsenoz doirasida himoyaga olinishi zarur. Ko‘pgina
biotsenozlarning areali doirasida noyob turlar soni juda kamayganda, odatda,
ular Xalqaro yoki milliy Qizil kitobga kiritiladi.
