Inson kapitali tushunchasi esa insonning o„z bilimlarini amalga oshirish
ob‟ekti sifatida o„z intellektual bilimlari orqali ishlab chiqarishning rivojlanishini
ruyobga chiqaruvchisi hisoblanadi.
Insonlarni boshqarish korxona va tashkilotlarni boshqarishning tarkibiy qismi
bo„lib, tabiiy va moddiy resurslarni boshqarish bilan bir o„rinda belgilanadi. Inson
resurslarini boshqarish quyidagi usullar orqali farqlanadi:
insonlar intellektga (aql-idrokka) ega bo„lib, ularning tashqi muhit reaksiyasi
hissiy-o„ylangan, anglab etilgan reaksiyadir. Inson va tashkilot o„rtasidagi o„zaro
ta‟sir ko„rsatish jarayoni ikki tomonlama o„rganiladi;
insonlar doimo takomillashib, rivojlanib borib kasbiy ko„nikmalarini oshiradi,
ishlab chiqarish va xizmat ko„rsatish ob‟ektlari esa uning kasbiy layoqati
takomillashib borishidan manfaatdor bo„ladi.
Inson resurslarini boshqarish nazariyasi dastlab merkantilistlar, fiziokratlar va
klassik maktabi vakillarining nazariyalarida bayon qilingan. Merkantilizm
g„oyaviy oqimi tarafadorlari odamlarning, jamiyatning boyligi puldan,
oltindan
iborat, boylik savdoda, asosan tashqi savdoda – muomala jarayonida paydo
bo„ladi, ko„payadi, savdoda band bo„lgan mehnat unumli mehnat, boshqa
mehnatlar esa unumsizdir, deb tushuntirib keldilar. Keyinchalik ayirboshlash, ya‟ni
savdo jarayonida hech qanday boylik yaratilmasligi, qiymatning ko„paymasligi
ma‟lum bo„lib qoldi. Faqat ayriboshlashning ekvalentlik tartibi, ya‟ni teng
mehnatga teng boylik muvozanati buzilgan taqdirda boylik birovlar foydasiga
qayta taqsimlanadi, natijada kimdir boyib, kimdir xonavayron bo„lib
boradi deb
ta‟kidlaganlar.
Fiziokratlar maktabi vakillari esa boylik qishloq xo„jaligida yaratiladi va
ko„payadi, degan g„oyani olg„a surdilar. Ularning vakili bo„lgan F.Kene mashhur
«Iqtisodiy jadval» asarini (1758) yozdi va unda fiziokratizm maktabi asoslarini
yaratdi. F.Kenening ta‟limotida sof mahsulot nazariyasi markaziy o„rin egallaydi.
Uning fikricha
3
, yalpi ijtimoiy mahsulot va ishlab chiqarish xarajatlari o„rtasidagi
farq sof mahsulot hisoblangan. F.Kene sof mahsulot bilan qo„shimcha qiymatni
chalkashtirib, ikkalasini aynan bir narsa deb tushunadi. U qo„shimcha qiymat
dehqonlarning qo„shimcha mehnati samarasi sifatida yuzaga keladi deb izohlaydi,
ayrim joylarda esa qo„shimcha qiymatni tabiatning sof hadyasi deb qarab, uni
yaratishda tabiat ham ishtirok etadi, deb tushuntiradi. Fiziokratlarning ta‟limoti
bo„yicha qishloq xo„jaligida band bo„lgan mehnat birdan-bir unumli mehnat deb
hisoblanib, boshqa sohalardagi mehnat esa unumsiz mehnat deb hisoblangan.
Keyingi maktab vakillari klassik maktab namoyondalari bo„lmish A.Smit,
U.Petti, D.Rikardo kabi atoqli iqtisodchi olimlar boylik faqatgina qishloq
xo„jaligidagina emas,
balki shu bilan birga sanoat, transport, qurilish va boshqa
xizmat ko„rsatish sohalarida ham yaratilishini isbotlab berdilar va hamma
3
А.Раѓѓоқов., Ш.Тошматов., Н.Фрмонов. Иқтєсодєѕ таълємотлар тарєхє. Т.: «Молєя». 2002, 147-149-бет.
boylikning onasi yer, otasi mehnat, degan qat‟iy ilmiy xulosaga keldilar. Shuni
aytish kerakki, A.Smitning “ko„rinmas qo„l” prinsipi hozirgi kunda juda ko„p tilga
olinmoqda. U o„zining “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to„g„risida
tadqiqot” (1776) degan kitobida insonni faollashtiradigan asosiy rag„bat xususiy
manfaatdir deb ko„rsatadi. Inson o„z xususiy manfaatini amalga oshirishga, ya‟ni
foyda olishga intilib, mehnat taqsimoti sharoitida
qandaydir tovar yoki xizmat
turini yaratadi, boshqalarga etkazib beradi, o„z kapitalini ko„paytiradi va shu
intilishda o„zi bilmagan holda jamiyat taraqqiyotiga hissa qo„shadi deb
tushuntiradi. U kapital, mehnat, tovar, ishchi kuchi va boshqa resurslarning yerkin
harakatini ta‟minlash prinsipini ilgari suradi.
O„zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni modernizatsiyalash davrida
tashabbuskor, bilimdon xodimlarni shakllantirishga ehtiyoj oshib bormoqda. Shu
o„rinda inson taraqqiyoti konsepsiyasiga ko„ra, jamiyat rivojlanishi markazida
faqatgina oddiy iqtisodiy ko„rsatkichlar emas, balki avvalo inson turishi
kerak. Taraqqiyotning pirovard maqsadi va samarasining bosh mezoni -
kishilarning imkoniyatlarini kengaytirish, ularning tabiiy,
jamiyatda umum
e‟tirof etilgan qadriyatlarga mos keladigan ma‟naviy va moddiy ehtiyojlarini
sifatli qondirish, yanada yuqori turmush darajasiga yerishish demakdir. Inson
taraqqiyoti – kompleks xarakterga ega bo„lib, o„z ichigainsonning ham
moddiy, ham ma‟naviy ehtiyojlarini qondirishni, uning sog„liqqa, ta‟lim,
ijtimoiy ta‟minot olishga, o„zini ifoda qilish yerkinligiga, bugungi va kelgusi
avlodlar xavfsizligiga bo„lgan huquqlarini ta‟minlashni qamrab oladi. Yaqqol
ifodalangan strategiyasiz barqaror ijtimoiy taraqqiyot,
hokimiyatning turli
tarmoqlari va darajalarida xatti-harakatlarni muvofiqlashtirish, resurslar va
kuchlarning optimal taqsimlanishiga yerishish mumkin emas.
O„zbekistonda «Inson taraqqiyoti konsepsiyasi» to„g„risida to„qqizta
ma‟ruza e‟lon qilingan bo„lib, ular ijtimoiy siyosat, iqtisodiy o„sish,
islohotlarni o„tkazishda davlatning roli, kichik va o„rta biznesni rivojlantirish,
davlat boshqaruvini markazlashtirishni cheklash, sog„liqni saqlash, ta‟lim
tizimini rivojlantirishga bag„ishlangan. Inson taraqqiyoti haqidagi ma‟ruza
faqatgina qiziqarli statistik ma‟lumotlarni qamrab olgan ommabop material
emas. Bu, avvalo, inson taraqqiyoti borasidagi mamlakat strategiyasi amalga
oshirilishi jarayonini aks ettiradi.
«Inson taraqqiyoti konsepsiyasi – samarali va barqaror iqtisodiy o„sishni
ta‟minlash, fuqaro uchun kafolatlarni ta‟minlash, shaxsning imkoniyatlarini
kengaytirish, ularning iqtisodiy,
ijtimoiy, siyosiy huquq va yerkinliklarini
ro„yobga chiqarish, bugungi va kelgusi avlodlarning ma‟naviy va moddiy
ehtiyojlarini qondirishdir»
4
.
Bugungi kunda «aholining barcha toifalari bilan doimiy muloqotda
bo„lish, fuqarolarning qonuniy talab va ehtiyojlarini nafaqat o„rnatish, balki
4Фѓбекєстон: Барқарор єђтємоєѕ-єқтєсодєѕ рєвођланєшнєнг ва єнсон тараққєѐтє прєнцєпларєнє амалга ошєрєшнєнг парламент томонєдан
таъмєнланєшє. Фѓбекєстон Республєкасє Олєѕ Мађлєсє Сенатє. Фѓбекєстондагє БМТ Тараққєѐт дастурє. Амалєѕ қўлланма. 2011. 7- Б.
ularni ta‟minlashdan iborat»
5
. Barcha darajadagi davlat hokimiyat organlarining
inson taraqqiyoti borasida belgilangan marralarga so„zsiz yerishishni
ta‟minlash bo„yicha O„zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ming yillik O„zbekiston: Barqaror
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning va inson taraqqiyoti
prinsiplarini amalga
oshirishning parlament tomonidan ta‟minlanishi. maqsadlarini O„zbekistonda
amalga oshirish bo„yicha qo„shimcha chora-tadbirlar to„g„risida”gi maxsus
qarori qabul qildi. Qarorda O„zbekistonda BMT Ming yillik rivojlanish
maqsadlariga muvofiq aholi turmush darajasi va sifatini izchillik bilan
ko„tarish uchun zarur qo„shimcha choralarni amalga oshirish maqsadida
vazirliklar, idoralar, hokimiyatning markaziy va mahalliy organlarining
mamlakatda inson salohiyatini muttasil rivojlanishini ta‟minlashga qaratilgan
kompleks harakat dasturi belgilandi
6
.
