Gippokrat ta'limotiga muvofiq har bir insonda shu 4 xil suyuqlik mavjud
bo’lib, uning bittasi ustuvorlik kasb etadi. Mazkur aralashma (lotincha
temperamentum)lardan qaysi biri salmoqliroq bo’lsa, shunga qarab insonlar
temperament jihatdan farqlanadilar, chunonchi xolerikda sariq o’t, sangvinikda qon,
flegmatikda balg’am, melanxolikda qora o’t ustun bo’lishi ta'kidlanadi.
Gippokratning 4 xil moddalar (suyuqliklar) aralashmasi, ya'ni temperament
tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik) ramziy
ma'noda hozirgi zamon psixologiyasida ham qo’llanilib kelinmoqda.
Temperamentning fiziologik asoslariga ulkan o’z hissasini qo’shgan
olimlardan biri rus fiziologi
I.P.Pavlov
(1849-1936) hisoblanadi. I.P.Pavlov
temperament ham shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlarini keltirib
chiqaruvchi omillar bilan bog’liq bo’lishi mumkin, degan xulosa chiqaradi.
I.P.Pavlov ta'limoti bo’yicha, shartli reflekslar paydo bo’lishining individual
xususiyatlari ro’yobga chiqishining sabablari nerv sistemasi xususiyatlari
mohiyatidandir. Unga ko’ra quyidagi 3 ta xususiyatni ajratib ko’rsatadi:
1)
qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchi;
2)
qo’zg’alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o’rtasidagi muvozanatlilik darajasi;
3)qo’zg’alishning tormozlanish bilan almashinish tezligi yoki nerv jarayonlarining
harakatchanligi.
I.P.Pavlov shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari bilan
temperamentga aloqador nerv sistemasi xususiyatlarining o’zaro qo’shiluvini nerv
sistemasining tipi deb nomlaydi va uni to’rtta tipga ajratadi. Ular quyidagilardan
iborat.
1.
Kuchli, muvozanatli, epchil;
2.
Kuchli, muvozanatsiz, epchil;
3.
Kuchli, muvozanatli, sust;
4.
Kuchli, muvozanatsiz sust.
Yirik rus psixologlaridan biri
B.M.Teplov
(1896 - 1965) va uning shogirdlari,
maslakdoshlari I.P.Pavlovning tadqiqotlarini davom ettirib, inson nerv jarayonlari
xususiyatlarining o’ziga xos tomonlarini ochishga muvaffaq bo’ldilar. Ular nerv-
