Namoyishkorona (demonstrativ) tip
- muloqotga tez kirishadi, yetakchilikka
intiladi, hokimiyat va maqtovni yoqtiradi, boshqalarni o’ziga jalb qila oladi,
noyob tafakkurga, xulq- atvorga ega.
Ekzaltirlashgan tip -
o’ta
muloqotga kirishuvchan, ko’p gapiradi,
qiziquvchan, do’stlari va yaqinlarga e'tiborli, boshqalarga yordam beradi, did-
farosatli, samimiy.
Ekstrovertlashgan
tip
-
muloqotga
kirishuvchan,
do’stlari ko’p,
ziddiyatlardan o’zini olib qochadi, boshqalarni diqqat bilan eshitish mumkin.
Topshiriqlarni vaqtida bajaradi.
Introvertlashgan tip
- muloqotga kirishishga qiynaladi, "ichimdagini top",
falsafiy
fikr yuritishni yoqtiradi, qat'iyatli, e'tiqodi mustaqkam, qaysar,
tafakkuri qotib qolgan.
To’g’ri tashkil etilgan ta'lim-tarbiya jarayonida xarakter aksentuatsiyasini
tarbiyalash va tuzatish mumkin.
Psixologiya fanida xarakterga turlicha ta'rif berilishiga qaramay,
uning asosiy
belgilari ta'kidlanganligi bilan bir-biriga muvofiq tushadi. Masalan,
shaxs xulqining
tipik usullar bilan bog’liq faoliyat muomala va munosabatda namoyon
bo’luvchi, mujassamlanuvchi uning barqaror xususiyatlari majmuasi xarakter
deyiladi.
Shaxsning jamiyatga nisbatan munosabatlari uning asosiy belgisi
hisoblanadi.
Xarakter
deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan, faoliyat usullarida
namoyon bo’ladigan, shaxsning turli sharoitlarga munosabati bilan belgilanadigan
individual psixologik xususiyatlari yig’indisi tushuniladi. Xarakter
xususiyatlarining namoyon bo’lishi har bir tipik vaziyat, hissiy kechinmalarning
individual o’ziga xos xususiyati shaxs munosabatlariga bog’liq. Xarakterning
intellektual, hissiy va irodaviy xislatlarini ajratish mumkin. Xarakter deganda
shaxsda muhit va tarbiya ta'sirida tarkib topgan va uning irodaviy faoliyatida,
atrofdagi olamga o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlarida namoyon bo’ladigan
individual xususiyatlarni tushunamiz. Xarakterning juda ko’p xususiyatlari
odamning ish harakatlarini belgilovchi chuqur va faol moyillik hisoblanadi. Mana
shu moyilliklarda xarakter xislatlarining undovchilik kuchi namoyon bo’ladi. Odam
xarakter xislatlarining ana shunday undovchilik kuchi tufayli ko’pincha ob'ektiv
sharoitlarga zid ish qiladi va mutlaqo maqsadga nomuvofiq harakat usullarini
qo’llaydi. Xarakter xislatlari ma'lum tarzda harakat qismlariga, ba'zan esa
sharoitga qarama-qarshi harakat qilishga undar ekan, ular hayotiy qiyin daqiqalarda
yaxshiroq namoyon bo’ladilar va bu xarakterni, shuningdek barkamol avlodni
tarbiyalashning muhim vazifasidir. Shaxsning qa'tiyatlilik, tanqidiylik, fahm-farosat,
kuzatuvchanlik kabi xislatlari intellektual, quvnoqlik, mehribonlik hissiy-irodaviy
sifatlarga kiradi. Odatda shaxsning munosabatlari xarakter xislatlarining individual
xususiyatlarini ikki xilini aniqlash imkoniyatiga ega:
Shaxs xarakterining xususiyati ro’yobga chiqadigan har qanday vaziyat hissiy
kechinmalarning o’ziga xos xislati uning munosabatlariga bog’liq.
Har qanday favquloddagi tipik (muhitdagi) xarakterning
sifatlari hamda
individual usullari shaxsning munosabatlariga taalluqlidir.
Shaxs harakatlarining sifati va ularning oqilona usullari insonning irodasi,
hissiyoti, diqqati, aqliy sifatlariga yoki psixik jarayonlarning individual
xususiyatlariga bog’liqdir.
Chunonchi, mehnatda ko’zga tashlanadigan
tirishqoqlik, puxtalik mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni aks ettirishga
emas, balki boshqa omillarga:
1.
diqqatning to’planishiga;
2.
harakatlarning maqsadga yo’nalganligiga;
3.
irodaviy zo’r berishga;
4.
usullar mahsuldorligiga;
5.
aqlning ishtirokiga bog’liq.
