320
rasm-33:1. Xashaki sholg„om
Takrorlash uchun savollar:
1. Xashaki sholg„omdan foydalanish va uning to„yimliligi?
2. Xashaki sholg„om ildizmevasining shakllari qanday bo„ladi?
3. Xashaki sabzi va xashaki sholg„omni yetishtirish
texnologiyasidagi
farqlar?
4. Xashaki sholg„omning urug„i qanday yig„ib olinadi?
Tedagogok texnologiya
“BBB” texnologiyasi
Mavzu matnini o„qib chiqib, olingan ma‟lumotlarni induvidual sohalarga
ajrating. Qadam bilan qo„yilgan belgilar asosida BBB jadvalini to„ldiring
BBB jadvali
№
Mavzu savollari
Bilaman
Bilishni
istayman
Bilib oldim
1.
2.
3.
321
VII bob. MOYLI EKINLAR
7.1. MOYLI EKINLARNING UMUMIY TAVSIFI
Ushbu ekinlarning urug„i va mevasi tarkibida 20-60% moy bo„lib, oziq-
ovqatda, konserva ishlab chiqarishda, qandolat va non mahsulotlari tayyorlashda
qo„llaniladi.
Bundan tashqari,o„simlik moyi margarin, sovun, lak, buyok, alif,
stearin, linoleum ishlab chyqarishda, tabobatda, parfyumeriyada,
teriga ishlov
berishda ko„llaniladi.
Moy ishlab chiqarilgandan keyin qolgan kunjara va shrot chorva mollariga
yuqori tuyimli ozuqa hisoblanadi. Ayrim moyli ekinlar silos tayyorlashda
ko„llaniladi.
Yer yuzida moyli ekinlar ko„p tarqalgan, ekin maydoni 140 mln.
ga dan
ortiqdir. Eng ko„p tarqalgan ekinlar: soya (111,3 mln. ga), kungaboqar (20,6 mln.
ga), maxsar (7,82 mln. ga), yyeryong„oq (23,7 mln. ga), moyli zig„ir (7,5 mln. ga),
kunjut (9,4 mln. ga). Moyli ekinlar AQSh, Kanada, Hindiston, Braziliya,
Argentina, Xitoy, Pokiston, Rossiya, Moldova, Ukrainada keng tarqalgan.
O„zbekistonda
moyli ekinlardan maxsar, kungaboqar, kunjut, yeryong„oq,
moyli zig„ir va soya ekilmoqda.
31
Moyli ekinlar turli botanik oilalarga mansub, ular - karamdoshlar,
dukkakdoshlar, sutlamaguldoshlar va boshqalardir.
O„simlik moyi - glitserinning moy kislotalari
bilan birikishidan vujudga
keladigan murakkab efirlardir. Yog„ tarkibiga uglerod (75-79%), vodorod (11-
13%) va kislorod (10-12%) kiradi. Oqsil va uglevodga nisbatan moyning quvvati
ikki-uch barobar ortiqdir.
Moyning sifati ularning tarkibidagi kislotalarga, ya‟ni to„yinmagan (olein
linoleum, linol) va to„yingan (palmitin, stearin) kislotalarga bog„liq. Moyli ekinlar
tarkibidagi moyning miqdori, sifati yetishtirish sharoitiga bog„liq.
31
Amanova M., Rustamov A., Аllanazarova L., Хudayqulov J. “Yeryong„
oq ekinini yetishtirish agrotexnikasi
bo„
yicha tavsiyanoma”. “NISIM”, Тoshkent-2016.
322
100 g moy qancha yodni qabul qilsa, shunga qarab yod soni aniqlanadi. Yod
soni ko„p bo„lgan moy tez quriydi. Shunga qarab o„simlik moyi 3
guruhga
bo„linadi:
- quriydigan moy (perilla, lyalemansiya, rijik, zig„ir moyi)-yod soni 130 dan
ortiq bo„ladi;
- yarim quriydigan moy-yod soni 85-130 bo„lib, bu oziq-ovqatda
ishlatiladigan moy (kungaboqar, kunjut, soya, raps, xantal, maxsar);
- qurimaydigan moy (yeryong„oq va kanakunjut moyi)-yod soni 85 dan kam
bo„ladi.
Oziq-ovqatda va texnikada qo„llaniladigan moy tarkibida bog„lanmagan yog
kislotalar soni kam bo„lishi kerak. Bu moylarni neytrallashtirish yog„ kislotalarini
neytrallash uchun sarflanadigan o„yuvchi kaliy miqdoriga qarab kislota soni
aniqlanadi. To„la pishmagan urug„da kislota soni ko„p bo„ladi.
O„simlik moyi sovun ishlab chiqarishda qo„llanadi. Shu xususiyatga baho
berish uchun sovunlanish soni aniqlanadi.
Bir gramm moy tarkibidagi
bog„lanmagan va glitserin bilan birikkan xolatdagi hamma yog„ kislotalarni
neytrallash uchun sarflangan uyuvchi kaliy miqdoriga qarab sovunlanish soni
aniqlanadi. Texnikada qo„llanadigan moyda kislota soni va sovunlanish soni
yuqori bo„lgani ma‟qul.
