2022, № 1 “Pedagogik mahorat” Ilmiy-nazariy va metodik jurnal
149
asosida oʻzlashtirishga moʻljallangan, birinchi talabaning savoliga ikkinchi talaba tomonidan talaffuz
taqlidiga, audio-vizual, ekstralingvistik va emotsional ta’sir vositalariga tayanib javob berishga asoslangan
kichik mikrodialogdir [15, 40].
Kommunikativ topshiriqlar orqali talabalarning oʻquv faoliyatini tashkil qilish va boshqarish
an’anaviy oʻqitish metodikasidan farqli oʻlaroq oʻquv materialining talaffuzini, yangi leksikasini, grammatik
materialini, eshitib va oʻqib
tushuniladigan matnlarini, fikrni yozma bayon qilish usullarini muloqot
jarayonida kompleks oʻzlashtirishni koʻzda tutadi [14, 464].
Kommunikativ yondashuv an’anaviy oʻqitish metodikasida shakllangan oʻquv materialini tushuntirish,
mustahkamlash, nazorat va baholash kabi bir qolipga solingan usullardan farqli oʻlaroq, ta’limni talabalarni
muloqotga oʻrgatishdan boshlaydi. R.P.Milrud talqiniga koʻra, kommunikativ yondashuv – bu chet tillarni
oʻqitish va oʻrganish nazariyasi boʻlib, muloqotning ustuvorligi, uning maqsadi va vositasi sifatida e’tirof
etiladi [13, 253]. Muloqot koʻnikmalarini shakllantiruvchi bunday mashqlarning aynan mana shu talablarga
javob bera olishi ularning an’anaviy oʻqitish jarayonida bajariladigan mashqlardan farqli hisoblanadi.
Morena Brakajning fikriga koʻra, nofilologik OTMlarda tahsil olayotgan boʻlajak mutaxassis
kadrlarning dars mashgʻulotlari mutaxassislikka oid autentik matnlarga asoslangan va oʻquv
materiallari
toʻgʻri tanlangan boʻlishi kerak. Toʻgʻri tanlangan leksik materiallar boʻlajak mutaxassislarning kasbiy
faoliyatiga yoʻnaltirilgan kommunikativ madaniyatini rivojlantiradi. Bu esa, oʻz navbatida, boʻlajak
kadrlarning boshqa koʻnikmalarni rivojlantirishi uchun ham xizmat qiladi [21, 40-49].
Ilmiy-texnikaga oid leksik matnlar va kasbiy faoliyatga yoʻnaltirilgan kommunikatsiya, avvalo,
ma’lum bir faoliyat sohasidagi mutaxassislar foydalanadigan maxsus til mavjudligi bilan tavsiflanadi.
D.E.Rozentalning soʻzlariga koʻra, “Maxsus leksika – bu inson mehnat faoliyatining turli sohalariga oid
obyektlar va tushunchalarni nomlaydigan soʻzlar, soʻz birikmalari, iboralar toʻplamidir. U ma’lum bir soha
vakillari tomonidan qoʻllanadigan manba hisoblanadi” [17]. Maxsus kasbiy
maqsadlar uchun tilning
xarakterli xususiyati atamalar va kasbiy faoliyatga boy boʻlgan leksik materialda namoyon boʻladi.
A.A.Mirolyubov ta’kidlaganidek, muloqotning kommunikativ xususiyatlari quyidagilardan iboratdir:
aloqa jarayonida kommunikativ rollarning oʻzgarishi - har bir ishtirokchi tinglovchi, soʻngra ma’ruzachi
sifatida harakat qiladi; muayyan muloqot vaziyatiga qoʻshilish. Muloqotning muhim xususiyati
suhbatdoshning fikrini kuzatib borish, ba’zan kutilmaganda mavzularni oʻzgartirishga olib keladi [14, 464].
Kommunikativ topshiriq asosida bajariladigan bunday mustahkamlovchi mashqlarning asosiy vazifasi
nutqiy harakatlarga oʻrgatishdir. Kommunikativ topshiriqqa oid matnni tinglab tushinish, oʻqib
tushunish,
fikrni yozma bayon qilishga moʻljallangan mashgʻulotlar tashkil qilinadi. Bu bosqichda talabalar ilk bora
oʻzlari muloqot jarayonida oʻzlashtirgan leksik birliklarning yozilish timsollari, grammatik va sintaktik
qurilmalar bilan tanishadilar. Oʻrganilgan mavzu boʻyicha fikrlarni yozma bayon qilishga oʻrgatish
darslarida talabalar muloqot jarayonida oʻzlashtirgan turli leksik, grammatik
mashqlarni yozma shaklda
bajarishga, savollarga yozma javob berishga, mavzu boʻyicha kichik bayonlar yozishga oʻrganadilar. Oʻquv
mashgʻulotlarini kommunikativlik tamoyillariga asoslanib tashkil qilish, shunday qilib, dars samaradorligini
oshishiga, mashgʻulotlarni noan’anaviy shakllarda, interfaol usullarda tashkil qilishga, talabalarda
kommunikativ salohiyatni shakllanishiga, turli kommunikativ vaziyatlarda oʻz
fikrlarini erkin bayon
qilishlariga olib keladi [20, 130].
Talabalarga chet tilidagi nutqiy muloqotni oʻrgatishning samarali jarayonini tashkil etish va qayta
ishlashni hisobga olishni nazarda tutadigan nutqning asosiy psixolingvistik xususiyatlarini hisobga olish
kerak.
Bizning fikrimizcha, ingliz tilini oʻqitishning psixolingvistik jihatlari, nofilologik
OTM talabalarida
shakllanishi A.N.Leontev fikriga asoslanadi. Chunki olimning ta’kidlashicha, chet tilini oʻzlashtirish jarayoni
kommunikativ, shaxsiy, kognitiv tamoyillari orqali shakllantiriladi [10, 338].
Kommunikativ tamoyil asosida biz muloqotni ta’minlaydigan insonlar oʻrtasidagi oʻzaro muloqot
jarayonini tushunamiz. Kognitiv tamoyil esa bu til koʻnikmalarini egallash va tilni idrok etish jarayonidir.
Shaxsiy tamoyil mahorat va koʻnikmalarni oʻtkazish uchun mas’uldir. Oʻquv jarayonida talabalarning
individual strategiyalarini, mahoratlarini va ularning qiziqishlarini hisobga olgan holda, muloqot oʻtkazishga
javobgardir. Eng muhim aqliy jarayon bu xotira yoki, aniqrogʻi eslab qolishdir. Koʻpgina psixolingvistlar bu
haqida gapirganda, xotira nutqni shakllantirishda katta rol oʻynaydi. Tavsifni yodlash, saqlab qolish va
keyinchalik qayta ishlab chiqishning eng murakkab ruhiy jarayoni boʻlib hisoblanadi [2, 61].
Xotirani
yaxshilash maqsadida, vizual koʻrgazmali materiallardan va texnik vositalardan oqilona
foydalanish zarur. Nutq koʻnikmalarni rivojlantirish uchun ingliz tilidagi amaliy mashgʻulotlarda autentik
muammoli vaziyatlardan, leksik materiallardan va mashqlardan foydalanish talab etiladi. Autentik
muammoli vaziyatlar oʻquv jarayoniga tegishli boʻlishi va uni rivojlantirishi lozim.
Autentik muammoli
vaziyatlar aynan boʻlajak mutaxassisning kasbiy faoliyatidan kelib chiqqan holda, ingliz tilida muloqot qilish
va kommunikativ madaniyatini rivojlantirishga olib keladi.
O.I.Jdankoning fikriga tayangan holda, boʻlajak mutaxassis kadrlarning kasbiy faoliyatiga
yoʻnaltirilgan ingliz tilida kommunikativ madaniyatini shakllantirish jarayoni uzluksizlik tamoyillarga rioya
https://buxdu.uz
