Foydalanilgan adabiyotlar

122 
material bayon qilinishi bilanoq foydalanishmoqda. O‘quvchi kitob bilan 
muvaffaqiyatli ishlay olishi uchun tegishli ko‘nikma va malakalarni egallashi kerak. 
Ta'limning hozirgi bosqichida o‘quvchilarga darslik bilan mustaqil ishlashni o‘rgatish 
o‘qituvchining muhim vazifasidir. Binobarin, ular kelajakda turli bilimlarni 
o‘zlaricha tahlil qilishga, o‘rganishga va umumlashtirishga ham majbur bo‘ladilar. 
Kitob bilan ishlashni o‘rgatishning dastlabki bosqichida izohli o‘qish 
metodidan foydalaniladi. O‘qituvchi bolalarga kitobni diqqat bilan o‘qishni, undagi 
har bir so‘z va ifodaning ma’nosini oylab ko‘rish hamda butun mazmunni qamrab 
olishni o‘rgatadi. Darslik bilan ishlashning asosiy bosqichi o‘quvchilar sinfda va uyda 
o‘zlari uchun yangi materialni mustaqil holda o‘rganadilar. Ishning bu usuli quyi 
sinflardagi darslarda dastlabki ko‘nikmalarni shakllantirish uchun bir oz qiyinlik 
qiladi. Shunday ekan, darslik va kitob bilan ishlashning o‘qitish metodi sifatidagi 
mohiyatini qanday ta’riflash mumkin? 
Bu metodning mohiyati bilimlarni o‘zlashtirish va mustahkamlash, 
o‘quvchilarning darslik va kitob bilan mustaqil ishlashi jarayonida amalga 
oshishidan, va ayni paytda, ularning kitob bilan ishlash malakalarini egallashidan 
iboratdir. Mazkur metodning o‘zaro bog‘liq ikkita muhim tomoni mavjud bo‘lib, ular 
o‘quvchilarning o‘rganiladigan materialni mustaqil o‘zlashtirish va ularda o‘quv 
adabiyoti bilan ishlash ko‘nikmasini shakllantirishdir. Dars mashg‘ulotlari tizimida 
darslik bilan ishlashning to‘g‘ri yo‘lga qoyilishida o‘qituvchining ta'limiy ishlari 
bilan o‘quvchilar faoliyatining o‘zaro muvofiqligi masalasi g‘oyat mihim ahamiyatga 
molikdir. 
Darslikni mashg‘ulotlarni tashkil qilish uchun foydalaniladigan qandaydir 
yordamchi vosita deb bilmaslik kerak. Darslik, avvalo, o‘quvchilar uchun muhim 
bilim manbalaridan biridir. Lekin u bayon etilgan materialni mustahkamlashning va 
o‘quvchilar bajaradigan aqliy ishlarni faollashtirishning samarali vositasi sifatida ham 
xizmat qiladi. Ammo buning uchun o‘qituvchi darslikni qo‘llashda eng muhim 
metodik talablarga rioya qilishi zarur. U mashg‘ulotlarni o‘tkazishdagi muayyan 
holatda darslikni qay yo‘sinda qo‘llash maqsadga muvofiqligini aniqlab olishi, shu 

123 
orqali bolalarni fikrlashga rag‘batlantirishi, ularning o‘rganiladigan materialni quruq 
yodlashi va yuzaki eslab olishiga yo‘l qoymasligi kerak. Shu boisdan dars 
mashg‘ulotlari jarayonida darslik ustida ishlashni tashkil etishga qoyiladigan ayrim 
umumdidaktik talablar haqida bir oz to‘xtalish joizdir. 
1.
Avvalo, o‘quvchilar darsda mustaqil o‘rganishi uchun kerakli materialni 
to‘g‘ri tanlashi muhim ahamiyatga ega. Ma'lumki, o‘quvchilar barcha masalalarni 
o‘qituvchining oldindan tushuntirishisiz o‘zlashtiravermaydilar. Ko‘p mavzular 
mutlaqo yangi ma'lumotlarni o‘z ichiga olgan va ular umumlashtiruvchi xarakterda 
bo‘ladi. 
2.
Darslik va o‘quv kitoblari bilan ishlashdan oldin doimo o‘qituvchi mufassal 
kirish suhbati o‘tkazishi shart. Unda o‘quvchilarni o‘rganiladigan mavzudan xabardor 
qilishi, yangi materialning asosiy masalalariga e'tibor berishi (lozim bo‘lsa, doskaga 
yozishi yoki oldindan tayyorlangan jadvalni ilib qoyishi), shuningdek, mustaqil 
ishning tartibini belgilashi kerak 
3.
Darslik bilan ishlash butun dars mobaynida davom etmasligi kerak. Uni 
o‘qitishning boshqa shakllari va metodlari bilan birlashtirish lozim. Masalan, darslik 
bilan ishlab bo‘lingach, material qanday o‘zlashtirilganini tekshirish, ko‘nikma va 
malakalar hosil qilish, o‘quvchilarning bilimlarini yanada chuqurlashtirish boyicha 
amaliy mashqlar o‘tkazish kerak. 
O‘tilgan material ustida ishlash, yangi materialni bayon etish va 
mustahkamlashda 
darslikdan 
foydalanish 
yo‘llarini ko‘rsatamiz. Yuqorida 
aytilganidek, so‘nggi yillarda o‘tilgan material ustida ishlashda qo‘llanilgan metodika 
uy vazifalariga o‘xshash tayyorlanish mashqlari bilan bog‘liq anchagina usullarni o‘z 
ichiga oladi va bunday mashqlar darslik bilan bajariladi. O‘quvchilar masalalarni 
yechadilar, mashqdarni ko‘chiradilar, darslikdagi savollarga yozma javoblar 
qaytaradilar va hokazo. Lekin o‘tilgan material boyicha darslik bilan ishlashning yana 
bir turi borki, uni ko‘pchilik o‘qituvchilar bilmaydilar. Ishning bu turi 
o‘quvchilarning darslikdagi materialni mashg‘ulotning boshida, bilimlarni tekshirish 
oldidan o‘qishidir. 

124 
O‘qitish jarayonidagi rahbarlik didaktik savollar yoki o‘qituvchining savollari 
yordamida amalga oshiriladi. O‘quvchi o‘qituvchining savollariga tobe bo‘lib 
qolmasligi uchun o‘zi o‘ziga mustaqil holda savollar qoyishni o‘rganishi, ya'ni 
o‘zicha fikr yuritish ko‘nikmasini o‘zlashtirishi kerak. Bunga o‘qitish jarayonida 
erishiladi. Buning uchun o‘qituvchi nima qilishi lozim? U avvalo zarur 
tushunchalarni o‘rgatadi. Buni muayyan misollar orqali bajaradi. Ammo har bir 
o‘qituvchi yangi materialni, yangi tushuncha va operatsiyalarni o‘rgatganidan keyin 
ham o‘quvchi ularni mustaqil holda qo‘llashga qiynalishini biladi. 
Qoida tushuntirilishi bilanoq taklif etilgan topshiriq ustida ishlashda 
o‘quvchida avval ikkita faoliyat, ya'ni qoidani o‘zlashtirish va qoidaning mazmunini 
tushunish faoliyatlari qo‘shilib ketadi. 
Qoidani o‘zlashtirish faoliyatini nuqtai nazar yoki o‘qituvchining savoli 
boshqaradi. Ayni paytda o‘quvchi qoidaning mazmunini tushunishga ham harakat 
qiladi. Keyingi faoliyat muayyan misolga qaratiladi. Bularning hammasi mazkur 
vaziyatda qoshilib ketadi. Agar qoida faqat bitta misol yordamida ko‘rsatilsa, u 
tushuntirilgan vaziyatga o‘xshasada, boshqa vaziyatlarga o‘quvchilar mustaqil 
holda ko‘chira olmaydilar. Shuning uchun o‘quvchilarga oldin bir necha misollarni 
o‘qituvchi rahbarligida yechish imkoniyati yaratiladi. Ular qoidani yaxshi o‘rgangach 
va mashqlar bilan mustahkamlagach, ularga asta-sekin murakkablashib boradigan 
misollar, topshiriqlar asosida mazkur qoidani qo‘llash bo‘yicha mustaqil ishlar taklif 
etiladi. 
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar darsda endigina o‘rganilgan mazmunning 
o‘zini emas, balki ana shu mazmunni o‘rganishda qo‘llangan usullarni takrorlash 
yo‘li bilan yangi tushunchani mustaqil holda o‘zlashtirishga tayyorlanadi. Sinfdagi 
hamma o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida qandaydir mavzuni o‘rganganlaridan 
keyin o‘qituvchi ularga "teskari yurish" qilishni, ya'ni darsning har bir nuqtasiga 
qaytishni va unda nima qilingani hamda qanday qilinganini kuzatishni tavsiya etadi. 
Bunda eng muhimi darsning mazmuni emas, balki o‘quvchilarning ana shu 
mazmun ustida qanday ishlashidir. Bu esa ularga ta'limiy ishning usullarini anglashda 

125 
yordam beradi. Sinfda qanday masalalar qoyilganini, hodisani tushunishga yoki 
muammoni yechishga qanday qilib erishilganini bilib oladilar. Bu ish o‘qish 
usullarini egallash mashqidir. Mana shu mashqning natijalarini bir o‘quvchi doskaga 
yozadi, qolgan o‘quvchilar darsning qanday o‘tganini qayta tiklashda unga yordam 
beradilar. Buning uchun doska ikki qismga bo‘linadi va uning chap tomoniga 
darsdagi eng muhim faktlar hamda fikrlar qisqacha reja ko‘rinishida yoziladi. O‘ng 
tomonga masalalar, sinfda bajarilgan barcha ishlar, aytaylik, kuzatishlar, mo‘ljallar, 
topshiriqlarning yechimlari va hokazolar yoziladi. Bu mashq orqali nimalarga 
erishiladi? Darsning asosidagi barcha masalalar, harakatlar va ifodalar darsning 
umumiy mazmunidan ajratiladi va shu tariqa o‘quvchilarning tushunishi uchun 
moslashtiriladi. Natijada, o‘quvchilar darsda nima qilish lozim bo‘lganini va qanday 
qilinganini bilishga hamda tushunishga odatlanadilar. Vaqt o‘tishi bilan bilish 
harakatlarini yangi hodisalarga yoki misollarga ko‘chirish ko‘nikmalari tarkib topadi. 
Lekin bilish harakatlarini ko‘chirish mashqi o‘quvchilar uchun darsda materialning 
o‘zini o‘zlashtirishga nisbatan ancha qiyinroqdir. Ushbu mashqdan ko‘zlanadigan 
maqsad material va o‘qitish vositalari orqali aynan bilish jarayonini anglashdan iborat 
bo‘lishi mumkin. 
Ko‘rsatib o‘tilgan izlanishlar topshiriqlari savollarga yodlangan darslik 
matnidan yoki o‘qituvchining tushuntirishidan tayyor holda olingan javoblarni 
qaytarish emas, balki har bir savolga tegishli javob topishni tavsiya qilishdan 
iboratdir. Ular aslida evristik-ta'limiy savollardir. Ana shu maqsadda quyidagi 
topshiriqlarni tavsiya etish mumkin: 
a)
kuzatish materiallarini yoki o‘qituvchi bergan mavzu boyicha to‘plangan 
faktlarni tizimlashtirish: asosiy masalalarni ajratish, reja tuzish, faktlarni 
guruhlashtirish; 
b)
taqqoslash va umumlashtirish, xulosa chiqarish va uni asoslash; 
v) bilimlarni qo‘llash: yangi faktlar va misollar bilan tasdiqlash, yangi hodisani 
o‘rganilgan hodisa darajasida tushuntirish. 

126 
Kuzatishlar, amaliy ishlar, tajribalar, eksperimentlar davomida yaxshi 
o‘zlashtirilgan bilimlarni emas, balki ularni qo‘llashni ham talab qiladigan savollar va 
muammolarni o‘z ichiga oladi, murakkabroq izlanishlar amalga oshiriladi. 
Darsda 
bilishdagi 
mustaqillikning 
rivojlanishi avval o‘qituvchining 
yordamidan, darslik, ma'lumotnoma, lug‘at, shaxsiy kuzatish va tajribalardan 
foydalanib, savollarga mustaqil holda javob topish ko‘nikmasini egallash, keyin esa 
hech qanday yordamsiz o‘rganilgan materialga mustaqil holda savollar qoyish 
ko‘nikmasini egallash asosida amalga oshadi. Keyinchalik o‘quvchi boshqacha 
sharoitda namunaga taqqoslab, topshiriqlarni hal qilish va savollarga javob berish 
ko‘nikmasini o‘zlashtiradi. 
Bunda induktiv va deduktiv mushohada yuritish ko‘nikmasi tarkib topadi. 
Umuman olganda, darsliklar bilan ishlash natijasida o‘quvchi fanlar sohalari boyicha 
bilimlarni egallash bilan birga, milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasining tub 
mohiyatini tushunib yetadilar. Bunda, ayniqsa, o‘qituvchining roli kattadir. 

Download 2,09 Mb.