Foydalanilgan adabiyotlar

172 
“Imloviy malaka maxsus nutq malakasidir. To‘g‘ri yozuv – maxsus nutq faoliyati; 
yozuv ham murakkab harakat bo‘lib,uning asosida nutq yotadi. Imloviy malaka nutq 
faoliyatining komponenti sifatida gapni sintaktik jihatdan to‘g‘ri tuzish, so‘zni uslubiy 
aniq qo‘llashni ham o‘z ichiga oladi”. 
Imloviy malakani shakllantirish uchun 1-sinfning savod o‘rgatish davridayoq 
so‘zlarning tovush va harf tarkibi ustida ishlash, so‘zning orfografik o‘qish va 
orfoepik o‘qilishini taqqoslash, alifbe davrida “Alifbe” va “Yozuv daftari”da 
qo‘llangan so‘zlarning tarkibini tovush-harf tahlilini tashkil qilish kabi tahlillar 
muntazam o‘tkazilishi kerak. Orfografik ko‘nikma yillar davomida shakllantiriladi. 
Uni malakaga aylantirish uchun bola so‘zlarning imlosi ustida ta’limning keyingi 
bosqichlarida ham ishlashi zarur. 
Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ko‘chirib yozish jarayonida o‘qituvchi 
o‘quvchilarga ko‘pincha ”Ko‘chiring” degan topshiriq bilan cheklanmoqdalar. 
”So‘zni (yoki gapni) o`qing. Yozayotganingizda so‘zni ichingizda bo‘ginlab aytib 
turib yozing. Yozganingizni kitobga qarab tekshiring”, ”Yozuvda qabday xatoga 
yo‘l qo‘ydingiz? Nima uchun shunday xatoga yo‘l qo‘ydingiz?” topshiriqlari asosida 
o‘quvchilar ustiga mas’uliyat yuklamaydilar. 
Ko‘chirib yozishda so‘zni harflab ko‘chirishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Chunki 
bola so‘zni harflab ko‘chirishda ayrim harflarni nigohidan o‘tkazib yuboradi, ya’ni 
tushirib qoldiradi. Ayrim o‘qituvchilar so‘zni bo‘g‘inlab ko‘chirish bilan 
keyinchalik so‘zni yaxlit ko‘chirish almashadi, so‘ngra u gapni ko‘chirish bilan 
almashadi, degan fikrni bildiradilar. Biz o‘z tajribamiz asosida shuni 
aytmoqchimizki, orfografik malaka hosil bo‘lmaguncha, bola hech qachon 
yozuv 
jarayonidabo‘g‘inlab aytib turmay yozmaydi. Umuman olganda, 
boshlang‘ich sinfda yozuv murakkab harakat sifatida ongli jarayonligicha qoladi. 
To‘g‘ri yozuv malakasining shakllanishi uchun o‘quvchidan fikrlash faoliyati 
talab etiladi. Biror to‘g‘ri yozuv hodisasini o‘zlashtirish uchun o‘quv va yodda 
saqlashgina yetarli emas, balki analiz va sintez kabi tahlilga zarurat seziladi. Bunda 
grammatik va imloviy hodisalarning o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlash uchun 

173 
taqqoslash hamda so‘z va so‘z shakllarini ma’lum grammatik yoki grafik guruhlarga 
ajratish, muayyan tizimga solish, tushuntirish va isbotlash kabi aqliy faoliyat usullari 
ishga solinadi. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida to‘g‘ri yozuv malakasi grammatik nazariyani 
asoslanib shakllantiriladi. “Imlo qoidalari,- deyiladi K.Qosimovaning darsligida,- bir 
so‘znigina emas, balki umumiylik mavjud bo‘lgan butun so‘zlar guruhining 
yozilishini tartibga soladi. Bu xususiyati bilan u qoida xat yozuvchini har bir so‘zni 
yodda saqlash, xotirlashdan qutqaradi va qoidaga amal qilib, belgilangan meyorga 
muvofiq butun so‘zlar guruhini yozish imkonini yaratadi” 
Boshlang‘ich sinfda va hatto yuqori sinfda ham imlo qoidalarini yod oldirishga 
yo‘l qo‘ymaslik kerak, chunki yod olish imloni o‘zlashtirish degan gap emas. Chunki 
bir imlo qoidasi necha minglab so‘zlarni o‘ziga birlashtiradi. Har bir so‘z o‘z tovush 
tarkibiga ega. Bu ularning har biri ustida orfografik va orfoepik tahlilni taqozo etadi. 
To‘g‘ri, “Imlo qoidasi grammatik umumiylik asosida birlashgan so‘zlarning 
yozilishini bir xillashtiradi. Bu yozma ravishdagi aloqani yengillashtiradi”. Lekin bu 
qoida uzoq yillar davomida shakllanishini hisobga olsak, maktab ta’limida so‘z 
tarkibini doimiy ravishda imlosi nuqtai nazardan kuzatish hamda tahlil qilishni talab 
etadi. 
Ona tili darslarida dastlab grammatik, fonetik, so‘z yasalishiga oid tushunchalar 
shakllantirilgandan so‘ng ularning imlo bilan bog‘liq tomonlari ochib berilishi kerak. 
“Tilning fonetikasi,- deb yozadi A.Hamroyev,- uning birdan-bir aniq tomoni 
hisoblanadi. Masalan, “b” tovushi faqat “b” tovushini bildiradi. Fonetika, fonema, 
bo‘g‘in, urg‘u kabi lingvistik kategoriyalar abstrakt tafakkur mahsuli bo‘lsa-da, nutq 
tovushi (b), so‘zning bir qismi (bo-bo), so‘z bo‘g‘inlaridan birining kuchli aytilishi 
(ish-chi-man) bizning ongimizga bog‘liq bo‘lmagan hodisadir. 
Fonetikani o‘zlashtirish o‘quvchilarning tafakkurini o‘stirish bilan bevosita 
bog‘langan. Buning uchun har bir nutq tovushi so‘z tarkibida o‘rgatiladi. Natijada 
o‘quvchi so‘zning fizik tomoni hisoblangan nutq tovushlarini so‘z tarkibida farqlash 
ko‘nikmalarini hosil qiladi. Ma’lum nutq tovushi bo‘yicha so‘z ma’nolarining 

174 
o‘zgarishi ustida ishlash (o‘n-en-in-un; il-iz-ich-ip-ish), so‘zlarni tovush va 
bo‘g‘inlariga ko‘ra tahlil qilish, berilgan harf va aytilgan tovush ishtirokida so‘z, soz 
birikmasi, gap tuzish bolalarda nutq qura olish layoqatlarini o‘stiradi.” 
Olimning fikricha, nutq tovushlari, ularning o‘zaro farqlari ustida mashq qilish 
natijasida o‘quvchilarda ham lingvistik tushuncha shakllanadi, ham fonematik 
eshitish (nutq tovushini so‘z tarkibida to‘g‘ri anglash, fahmlash, eshitish, aytish) 
rivojlanadi. Lingvistik tushunchalar to‘g`risida tasavvur hosil qilish, fonematik 
eshitishni shakllantirish o‘quvchilarning til sezgirligini ta’minlaydi. Shunday qilib, 
fonetikaga oid bilimlarni o‘rganish, o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchilarda orfoepik, 
grafik, orfografik va shuning kabi malakalar hosil qilinadi. 
Ma’lumki, ona tili ta’limiga oid leksika materiallari boshlang‘ich sinflardan 
boshlab o‘rganiladi. O‘quvchilar so‘zlarning ma’nolari, yaqin ma’noli so‘zlar, 
qarama-qarshi ma’noli so‘zlar va shu kabi leksik hodisalarni o‘rganish orqali har bir 
so‘zni o‘z o‘rnida ishlatish uslubini ham o‘zlashtirish yo‘lidan borishadi. 
Chunki grammatik nazariya imlo qoidalari uchun poydevor bo‘ladi. Shuning 
uchun boshlang‘ich sinflarda imlo qoidasi shu qoidaga asos bo‘ladigan grammatik 
nazariyaga bog‘liq holda o‘rganiladi. Masalan, shakl yasovchi qo‘shimchalarning 
yozilishi haqidagi qoidalar “Ot”, “Sifat”, “Son”, “Kishilik olmoshlari”, “Fe’l” 
mavzularidagi otlarning kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi,fe’llarning 
bo‘lishsiz shakllarining imlosi, otlarning ko‘plik shakllari imlosi, kishilik 
olmoshlarining kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi bilan bog‘liq imlo, 
shuningdek, so‘z yasovchi morfemalar bilan bog‘liq ot, sifat, fe’l so‘z yasovchi 
qo‘shimchali so‘zlar imlosi kabi. 

Download 2,09 Mb.