Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Azizxo‘jayeva N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.T.: 2006
2.
Avliyoqulov N.X. Musayeva N. Pedagogik texnologiyalar. Toshkent., 2008
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QUVCHILARNING IMLOVIY
SAVODXONLIGINI SHAKLLANTIRISH
Xotamova Maftuna Zarifovna
Samarqand tuman 14-maktab o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning imloviy savodxonligini
shakllantirish haqida yoritilgan. Boshlang‘ich sinfda va hatto yuqori sinfda ham imlo
qoidalarini yod oldirishga yo‘l qo‘ymaslik kerak, chunki yod olish imloni
o‘zlashtirish degan emas ekanlikgi haqida ma’lumot berilgan.
Kalit so‘zlar:
imloviy malaka, boshlang‘ich ta’lim, nutq hamkorlik,
muammolar yechimi, faoliyat, natija, to‘g‘ri yozuv.
“O‘zbek tilining izohli lug‘ati ”da orfografiyaga quyidagicha ta’rif beriladi:
“Orfografiya yunoncha so‘z bo‘lib, “to‘g‘ri yozuv” degan ma’noni bildiradi.
Orfografiya (imlo) adabiy tilning yozma shakli bilan bog‘liq bo‘lib, to‘g‘ri yozish
haqidagi qoidalar yig‘indisidir”
Boshlang‘ich sinflarda kichik yoshdagi o‘quvchilarda imloga oid malakani
shakllantirish ustida 1-sinfdan 4-sinfgacha bosqichma bosqich ishlanadi.
172
“Imloviy malaka maxsus nutq malakasidir. To‘g‘ri yozuv – maxsus nutq faoliyati;
yozuv ham murakkab harakat bo‘lib,uning asosida nutq yotadi. Imloviy malaka nutq
faoliyatining komponenti sifatida gapni sintaktik jihatdan to‘g‘ri tuzish, so‘zni uslubiy
aniq qo‘llashni ham o‘z ichiga oladi”.
Imloviy malakani shakllantirish uchun 1-sinfning savod o‘rgatish davridayoq
so‘zlarning tovush va harf tarkibi ustida ishlash, so‘zning orfografik o‘qish va
orfoepik o‘qilishini taqqoslash, alifbe davrida “Alifbe” va “Yozuv daftari”da
qo‘llangan so‘zlarning tarkibini tovush-harf tahlilini tashkil qilish kabi tahlillar
muntazam o‘tkazilishi kerak. Orfografik ko‘nikma yillar davomida shakllantiriladi.
Uni malakaga aylantirish uchun bola so‘zlarning imlosi ustida ta’limning keyingi
bosqichlarida ham ishlashi zarur.
Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ko‘chirib yozish jarayonida o‘qituvchi
o‘quvchilarga ko‘pincha ”Ko‘chiring” degan topshiriq bilan cheklanmoqdalar.
”So‘zni (yoki gapni) o`qing. Yozayotganingizda so‘zni ichingizda bo‘ginlab aytib
turib yozing. Yozganingizni kitobga qarab tekshiring”, ”Yozuvda qabday xatoga
yo‘l qo‘ydingiz? Nima uchun shunday xatoga yo‘l qo‘ydingiz?” topshiriqlari asosida
o‘quvchilar ustiga mas’uliyat yuklamaydilar.
Ko‘chirib yozishda so‘zni harflab ko‘chirishga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Chunki
bola so‘zni harflab ko‘chirishda ayrim harflarni nigohidan o‘tkazib yuboradi, ya’ni
tushirib qoldiradi. Ayrim o‘qituvchilar so‘zni bo‘g‘inlab ko‘chirish bilan
keyinchalik so‘zni yaxlit ko‘chirish almashadi, so‘ngra u gapni ko‘chirish bilan
almashadi, degan fikrni bildiradilar. Biz o‘z tajribamiz asosida shuni
aytmoqchimizki, orfografik malaka hosil bo‘lmaguncha, bola hech qachon
yozuv
jarayonidabo‘g‘inlab aytib turmay yozmaydi. Umuman olganda,
boshlang‘ich sinfda yozuv murakkab harakat sifatida ongli jarayonligicha qoladi.
To‘g‘ri yozuv malakasining shakllanishi uchun o‘quvchidan fikrlash faoliyati
talab etiladi. Biror to‘g‘ri yozuv hodisasini o‘zlashtirish uchun o‘quv va yodda
saqlashgina yetarli emas, balki analiz va sintez kabi tahlilga zarurat seziladi. Bunda
grammatik va imloviy hodisalarning o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlash uchun
173
taqqoslash hamda so‘z va so‘z shakllarini ma’lum grammatik yoki grafik guruhlarga
ajratish, muayyan tizimga solish, tushuntirish va isbotlash kabi aqliy faoliyat usullari
ishga solinadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida to‘g‘ri yozuv malakasi grammatik nazariyani
asoslanib shakllantiriladi. “Imlo qoidalari,- deyiladi K.Qosimovaning darsligida,- bir
so‘znigina emas, balki umumiylik mavjud bo‘lgan butun so‘zlar guruhining
yozilishini tartibga soladi. Bu xususiyati bilan u qoida xat yozuvchini har bir so‘zni
yodda saqlash, xotirlashdan qutqaradi va qoidaga amal qilib, belgilangan meyorga
muvofiq butun so‘zlar guruhini yozish imkonini yaratadi”
Boshlang‘ich sinfda va hatto yuqori sinfda ham imlo qoidalarini yod oldirishga
yo‘l qo‘ymaslik kerak, chunki yod olish imloni o‘zlashtirish degan gap emas. Chunki
bir imlo qoidasi necha minglab so‘zlarni o‘ziga birlashtiradi. Har bir so‘z o‘z tovush
tarkibiga ega. Bu ularning har biri ustida orfografik va orfoepik tahlilni taqozo etadi.
To‘g‘ri, “Imlo qoidasi grammatik umumiylik asosida birlashgan so‘zlarning
yozilishini bir xillashtiradi. Bu yozma ravishdagi aloqani yengillashtiradi”. Lekin bu
qoida uzoq yillar davomida shakllanishini hisobga olsak, maktab ta’limida so‘z
tarkibini doimiy ravishda imlosi nuqtai nazardan kuzatish hamda tahlil qilishni talab
etadi.
Ona tili darslarida dastlab grammatik, fonetik, so‘z yasalishiga oid tushunchalar
shakllantirilgandan so‘ng ularning imlo bilan bog‘liq tomonlari ochib berilishi kerak.
“Tilning fonetikasi,- deb yozadi A.Hamroyev,- uning birdan-bir aniq tomoni
hisoblanadi. Masalan, “b” tovushi faqat “b” tovushini bildiradi. Fonetika, fonema,
bo‘g‘in, urg‘u kabi lingvistik kategoriyalar abstrakt tafakkur mahsuli bo‘lsa-da, nutq
tovushi (b), so‘zning bir qismi (bo-bo), so‘z bo‘g‘inlaridan birining kuchli aytilishi
(ish-chi-man) bizning ongimizga bog‘liq bo‘lmagan hodisadir.
Fonetikani o‘zlashtirish o‘quvchilarning tafakkurini o‘stirish bilan bevosita
bog‘langan. Buning uchun har bir nutq tovushi so‘z tarkibida o‘rgatiladi. Natijada
o‘quvchi so‘zning fizik tomoni hisoblangan nutq tovushlarini so‘z tarkibida farqlash
ko‘nikmalarini hosil qiladi. Ma’lum nutq tovushi bo‘yicha so‘z ma’nolarining
174
o‘zgarishi ustida ishlash (o‘n-en-in-un; il-iz-ich-ip-ish), so‘zlarni tovush va
bo‘g‘inlariga ko‘ra tahlil qilish, berilgan harf va aytilgan tovush ishtirokida so‘z, soz
birikmasi, gap tuzish bolalarda nutq qura olish layoqatlarini o‘stiradi.”
Olimning fikricha, nutq tovushlari, ularning o‘zaro farqlari ustida mashq qilish
natijasida o‘quvchilarda ham lingvistik tushuncha shakllanadi, ham fonematik
eshitish (nutq tovushini so‘z tarkibida to‘g‘ri anglash, fahmlash, eshitish, aytish)
rivojlanadi. Lingvistik tushunchalar to‘g`risida tasavvur hosil qilish, fonematik
eshitishni shakllantirish o‘quvchilarning til sezgirligini ta’minlaydi. Shunday qilib,
fonetikaga oid bilimlarni o‘rganish, o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchilarda orfoepik,
grafik, orfografik va shuning kabi malakalar hosil qilinadi.
Ma’lumki, ona tili ta’limiga oid leksika materiallari boshlang‘ich sinflardan
boshlab o‘rganiladi. O‘quvchilar so‘zlarning ma’nolari, yaqin ma’noli so‘zlar,
qarama-qarshi ma’noli so‘zlar va shu kabi leksik hodisalarni o‘rganish orqali har bir
so‘zni o‘z o‘rnida ishlatish uslubini ham o‘zlashtirish yo‘lidan borishadi.
Chunki grammatik nazariya imlo qoidalari uchun poydevor bo‘ladi. Shuning
uchun boshlang‘ich sinflarda imlo qoidasi shu qoidaga asos bo‘ladigan grammatik
nazariyaga bog‘liq holda o‘rganiladi. Masalan, shakl yasovchi qo‘shimchalarning
yozilishi haqidagi qoidalar “Ot”, “Sifat”, “Son”, “Kishilik olmoshlari”, “Fe’l”
mavzularidagi otlarning kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi,fe’llarning
bo‘lishsiz shakllarining imlosi, otlarning ko‘plik shakllari imlosi, kishilik
olmoshlarining kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi bilan bog‘liq imlo,
shuningdek, so‘z yasovchi morfemalar bilan bog‘liq ot, sifat, fe’l so‘z yasovchi
qo‘shimchali so‘zlar imlosi kabi.
| 