в)
3-rasm. Deformatsiyada kristall panjaraning o„zgarishi.
Xuddi shunday, bosim bilan ishlov
berishda metalning mexanikaviy,
fizikaviy va ximiyaviy xossalari ham o„zgaradi. Deformatsiyalanish darajasi ortishi
bilan metalning mustahkamlik va qattiqligi oshadi, plastikligi va qovushqoqligi
kamayadi. Bir vaqtning o„zida metalning elektr qarshiligi oshishi,
korroziyaga
qarshiligi, issiqlik o„tkazuvchanligi kamayadi.
Sovuqlayin
plastik
deformatsiyalanish jarayonida metalning mexanikaviy va fizikaviy himiyaviy
xossalarini o„zgarishi bilan bog„liq xodisalar yig„indisiga mustahkamlanish
(naklep) deyiladi.
Naklep hisobiga metal mustahkamlik xossalarini ortishiga bir tomondan
foydali hodisa (buyumlarda metalning oshirilgan mustahkamlik
va ishonchlilikka
ega bo„lishi) sifatida qarash mumkin.
Ikkinchi tomondan naklep bosim bilan sovuqlayin ishlov berishda metalning
yemirilishi xavfi bilan bog„liq sezilarli deformatsiyalanishiga imkon bermaydi.
Bunday holda metalni sovuqlayin deformatsiyalanish jarayonini to„xtatib, naklepni
bartaraf qilishga to„g„ri keladi.
Metalning naklepi rekristallizatsion yumshatish yo„li bilan bartaraf qilinadi.
Sovuqlayin deformatsiyalangan metalni belgilangan temperaturagacha
qizdirilganda, unda deformatsiyalangan donlar o„rniga yangi muvozanatdagi
donlarning vujudga kelishi, paydo bo„lishi va o„sishi sodir bo„ladi.
Bu hodisaga
rekristallizatsiya deyiladi. Rekristallizatsiya boshlanadigan temperatura metalning
suyuqlanish tempereturasiga bog„liq:
Т rekr = k* Т suyuq,
bu yerda k – metalning tarkibi va stukturasiga bog„liq koeffitsent (texnik yuza
metallarda k = 0,3 ...0,4; qotishmalarda k = 0,5 ...0,6 bo„ladi); T suyuq –
metalning absolyut suyuqlanish temperaturasi. Sovuqlayin deformatsiyalangan
metalning rekristallanishi natijasida dastlabki struktura va xossalari tiklanadi.
Buning natijasida metalning mustahkamlanishi to„liq bartaraf qilinadi. Ana
shundan so„ng sovuqlayin holatda metallni deformatsiyalanishini jarayonini davom
ettirish mumkin.
Shunday qilib, naklepning salbiy ta‟siri natijasida buyumni tayyorlash
texnologiyasi jarayonlariga yana metalni qo„shimcha
yumshatish operatsiyalarini
ham kiritish evaziga jarayonni murakkablashuvi hisoblanadi.
Issiqlayin deformatsiya deb, metalning shunday deformatsiyalash jarayoniga
aytiladi-ki, bunda zagotovkaning butun hajmi bo„yicha bir vaqtning o„zida naklep
bilan birgalikda rekristallanish jarayoni bo„lib o„tadi. Issiqlayin deformatsiyalashda
zagotovkani qizdirish temperaturasi metalning rekristallanish temperaturasidan
yuqori bo„lishi kerak. Bu holda metal strukturasi teng o„qli bo„ladi,
mustahkamlanish esa izsiz yo„qoladi.
Shunday
qilib,
deformatsiyalangan
metalda
mustahkamlanish
va
mustahkamlanishini yo„qotish jarayonlarini sodir bo„lish darajasiga ko„ra
metallarni sovuqlayin va issiqlayin bosim bilan ishlash turlariga bo„linadi.
Sovuqlayin bosim bilan ishlov berishda metalda naklep sodir bo„ladi va
rekristallanish jarayoni bo„lmaydi. Metalllarga sovuqlayin bosim bilan ishlov
berish jarayoni rekristallanish temperaturasidan past temperaturalarda amalga
oshiriladi.
Issiqlayin bosim bilan ishlov berishda naklep sodir bo„ladi,
bu naklep bir
vaqtning o„zida sodir bo„ladigan rekristallizatsion jarayonlarni yo„q qiladi, ya‟ni
metallning deformatsiyalanishi esa uning mustahkamlanishisiz amalga oshadi.
Metal deformatsiyalanishi jarayonida o„zini yuqori plastikligini saqlaydi. Issiqlayin
bosim bilan ishlov berish rekristallanish temperaturasidagi yuqori temperaturalarda
amalga oshiriladi.
Metallarga bosim ostida sovuqlayin ishlov berishda buyum yuzasi sifatini
yaxshi bo„lishi (qizdirish yo„qligi) va o„lchamlarini ancha aniq bo„lishi, detallarni
(naklep hisobiga) ancha yuqori ekspluatatsion xossalariga ega bo„lishi, ishlab
chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun qulay
sharoitlar mavjud bo„ladi.
Metallarga bosim ostida ishlov berish
kam kuch nagruzkasi ostida
deformatsiyalanish, deformatsiyalanadigan metalning yuqori darajadagi plastikligi
(qizdirish
hisobiga)
bilan
xarakterlanadi.
Shuning
uchun
issiqlayin
deformatsiyalash jarayonini o„lchamlari katta bo„lgan metal buyumlarni, qiyin
deformatsiyalanadigan, kam plastiklikka ega metal va qotishmalarni xamda quyma
zagotovkalarni tayyorlashda qo„llash maqsadga muvofiq.
Ko„pincha, bosim bilan issiqlayin ishlov berishda metalning dendritli katta
kristalli
strukturasi buziladi; qisman g„ovaklik va cho„kish nuqsonlari bitadi;
metalni rekristallanish evaziga mayda donli strukturasiga ega bo„linadi. Bularni
barchasi deformatsiyalangan metalning mexanik xossalarini yuqori bo„lishiga olib
keladi.
