4. Bolg’alash. Bu ishlovda zagotovkalarni bolg‟alash mashinaning pastki
boyogi muhrasiga (dastaki bolg‟alashda sandonga) qo‟yib, ustki boyogi muhrasi
bilan zarblab ishlashga bolg’alash deyiladi (–rasm, g).
5. Hajmiy shtamplash. Bu ishlovda zagotovkalarni shtamp deb ataluvchi
asbobning pastki palla o‟yig‟iga qo‟yib, ustki pallasi bilan zarblab ishlash hajmiy
shtamplash deyiladi (–rasm, d).
6. List shtamplash. Bu ishlovda list zagotovkalarni matritsa deb ataluvchi
asbob ustiga qo‟yib, chetlari qisish xalqasi bilan qisilib ularni press mashina
puansoni bilan ezib, uni matritsa o‟yig‟iga kiritib ishlashga list shtamplash
deyiladi (–rasm, ye).
Metallarli bosim bilan ishlash usullarining asosiy turlari:
a –prokatlash; b –presslash; v –kiryalash; g –bolg‟alash; d –hajmiy shtamplash; ye
–list shtamplash.
Bosim ostida ishlov berish asoslari
Metallarni bosim ostida ishlash mohiyati shundan iboratki, plastik metal va
qotishmalar tashqi kuch yoki bosim ta‟sirida tashqi shaklini o„zgartiradi va ta‟sir
to„xtatilgandan so„ng shu shaklini saqlab qoladi, ya‟ni plastik deformatsiyalanadi.
Shunga ko„ra mo„rt metallar (cho„yan, bronza)ni bosim ostida ishlab bo„lmaydi.
Metallarni bosim ostida ishlash ko„p vaqtlardan buyon ma‟lum bo„lsada, bu
usul eng progressiv hisoblanadi. Chunki metalni chiqindiga chiqarish kam
miqdorda, ish unumi katta va olingan mahsulot yuqori bo„ladi. Chunki bosim
ostida ishlash natijasida metalni fizik-mexanik xossalari yaxshilanadi.
Bosim ostida metal ishlansa, uni shaklini o„zgartirishdan tashqari, uning
ichki tuzilishi hamda xossalari ham o„zgaradi.
Metallarni bosim ostida ishlash usuli bilan 80 % ko„proq eritilgan po„lat
qayta ishlanadi. Rangli metall va qotishmalarni 60 % dan ko„p qismi, shuningdek,
plastmassalar va metalmaslarni ko„p qismi bosim ostida ishlanadi.
Bosim ostida ishlash bilan og„irligi 10 g dan 100 tonnagacha bo„lgan
zagotovkalar, yarim fabrikatlar, buyumlar, detallar olinadi.
Bosim ostida ishlash juda murakkab jarayon bo„lib, buyumni tashqi sirtida
va ichida ancha o„zgarishlar bo„ladi. Buyumda fizik va mexanik o„zgarishlar sodir
bo„lishiga olib keladi. Detal tashqi kuch ta‟sirida avval elastik, so„ng plastik
deformatsiyalanadi.
Plastik deformatsiyani ikkita qonuni bor:
1. Hajmlarining o„zgarmasligi qonuni, ya‟ni metalni bosim ostida
ishlanganga qadar bo„lgan hajmi bosim ostida ishlangandan keyingi
hajmga teng bo„ladi.
V
0
= V
1
2. Kichik qarshilik qonuni.
Deformatsiyalangan metal qaysi tomonda qarshilik kichik bo„lsa, o„sha tomonga
oqadi.
Р
1-rasm. Deformatsiya natijasida jismning oqishi
Metallarga bosim ostida ishlov berish (MBIB) – metallarni plastik
deformatsiyalash usuli bilan mashinasozlik profillari va zagotovkalar olish
jarayonidir.
Deformatsiya – tashqi kuchlar ta‟sirida jismning shakl va o„lchamlarini
o„zgarishidir.
Kuchlanish – tashqi kuch ta‟siri ostida jismda vujudga keladigan yoki
materialda xajm o„zgarishi bilan bog„liq sodir bo„ladigan fizikaviy – ximiyaviy
jarayonlar natijasida hosil bo„ladigan ichki kuchlar o„lchovidir.
Elastik deformatsiya deb, kuch ta‟sirida vujudga keladigan deformatsiyaning
ta‟sir to„xtatishi bilan to„liq yo„qolishiga aytiladi.
Plastik (qoldiq) deformatsiya esa kuch ta‟sirida vujudga kelgan
deformatsiyaning, kuch ta‟siri olingandan keyin ham saqlanib qolishidir.
Metallarga bosim ostida ishlov berish jihozlariga metallarga bosim bilan
ishlov berish mashinalari kiradi. Metallarga bosim ostida ishlov berish asboblari
MBIB mashinalarida o„rnatiladigan va deformatsiyalanadigan metalga bevosita
ta‟sir ko„rsatadigan moslamalar kiradi.
Metalning quyma strukturasi – suyuq metalning kristallanishi natijasida
olingan metal tuzilishi; dendrit (kristal) – quyma metalning strukturasini tashkil
etuvchisi hisoblanadi.
Metalning deformatsiyalangan strukturasi – metalning quyma strukturasi bir
marta yoki ko„p marta plastik deformatsiyalash natijasida olingan metal tuzilishi;
don (kristallit) – deformatsiyalangan metalning struktura tashkil etuvchisidir.
Plastik deformatsiyalanish darajasi – jismning deformatsiyalanishi natijasida
o„lchamlarini o„zgarishini ko„rsatuvchi o„lchov birligidir.
Deformatsiya tezligi – vaqt birligi ichida deformatsiya darajasini
o„zgarishidir.
Deformatsiyalanish tezligi – deformatsiyalaydigan asbobning harakat tezligi.
MBIB – metal materiallardan buyumlar (mahsulotlar) olishning keng
tarqalgan va ilg„or usullaridan biridir.
Bu usul metalning plastiklik xossasiga asoslangan.
MBIB – ikkita asosiy maqsadni ko„zlaydi:
1) Oddiy shaklli zagotovkalardan fason buyumlar olish
2) Quyma metalning mexanik xossalarini oshirish uchun kristallik
(tuzilishini) strukturasini yaxshilash; Quyiladigan po„latning 90 % i, rangli metall
va qotishmalarning 55 % i bosim ostida ishlov beriladi.
MBIB jarayonlarini keng tarqalishi quyidagicha tushuntiriladi:
1) Jihozlarning yuqori unumdorligi, bunda bosim bilan ishlov berish
mashinalarning ishchi organlari harakatning oddiy turlari – aylanma yoki
ilgarilanma harakat qilib, bu harakat yuqori chastotalarda bajariladi.
2) Plastik deformatsiyalashdan so„ng metall mexanik xossalari oshishi evaziga
buyum (mahsulot)ning ishonchliligini ortishi;
3) Jarayonning tejamkorligi, MBIBda chiqindilar 20-25% dan ortmaydi, ko„p
hollarda 5-10% bo„ladi.
|
