ta’limi oldida quyidagi bosh maqsad turadi: ona tili mashg’ulotlari bolalarda ijodiylik, mustaqil
fikrlash, ijodiy fikr maxsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki, yozma shakllarda toʻg’ri, ravon
ifodalash koʻnikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilishi lozim” [2]. Demak, ona tili
ta’limining bosh maqsadida asosiy e’tibor oʻquvchining tafakkuriga, ijodiylik, mustaqil fikrlash urug’ini sepa
olish va ijodiy fikrlash mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki, yozma shakllarda toʻg’ri, ravon
ifodalashni uddalay olishga oʻrgatish masalasi qoʻyilar ekan, demak, mazkur muddaoning uch tomoniga
asosiy e’tiborni qaratishimiz lozim:
1) oʻquvchini ijodiylik, mustaqil fikrlashga oʻrgatish;
2) oʻquvchini toʻg’ri, ravon, asosli, mantiqli soʻzlay olishga oʻrgatish;
3) oʻquvchini toʻg’ri, ravon, asosli, mantiqli yoza olishga oʻrgatish.
Ona tili ta’limining bosh maqsadini amalga oshirish uchun “Ona tili” dasturida “5-sinf oʻquvchilari
oʻzlashtirishi kerak boʻlgan zaruriy bilimlar” silsilasi quyidagicha belgilangan:
Tilning kishilik jamiyati hayotidagi ahamiyati. Oʻzbek tilshunosligi, oʻzbek adabiy tili, oʻzbek xalq
shevalari, turkiy tillar oilasiga mansubligi, til va yozuv, tilning paydo boʻlishi, tillar oʻrtasidagi
munosabatlar, dunyo tillari, yozma adabiy nutq, og’zaki adabiy nutq. Oʻzbek tilshunosligi: asosiy boʻlimlar.
“Davlat tili haqida”gi Qonunning tarixiy va ijtimoiy ahamiyati.
Sintaksis. Soʻz birikmasi, gap, gapning ifoda maqsadiga koʻra turlari (darak gap, soʻroq gap, buyruq
gap, his-hayajon gap) gap boʻlagi. Gapning bosh boʻlaklari: ega, kesim.
https://buxdu.uz
3 (79) 2021
PEDAGOGIK MAHORAT
139
Sodda gap, yig’iq sodda gap, yoyiq sodda gap. Gapning ikkinchi darajali boʻlaklari: toʻldiruvchi,
aniqlovchi, hol. Tinish belgilari, koʻchirma gap.
Uyushiq boʻlakli gaplar. Undalma.
Fonetika. Toʻg’ri talaffuz (orfeopiya). Grafika, imlo. Nutq a’zolari. Nutq tovushlari va harflar, harf
birikmalari. Unli va undosh tovushlar. Jarangli va jarangsiz undoshlar. Soʻzda tovushlarning almashinishi.
Unli va undosh tovushlar imlosi.
Ochiq va yopiq boʻg’in. Boʻg’in koʻchirish qoidalari. Soʻzni boʻg’inlarga ajratish. Soʻz urg’usi va
mantiqiy urg’u.
Grafik: alfavit, soʻz oxiri, bosh harf, tutuq belgisi, koʻchirish belgisi, harflar birikmasi, qator kelgan bir
xil kelgan undosh harflar, oʻzbek tili imlosining asosiy tamoyillari, imlo qoidalari.
Oʻzbek tilining soʻz boyligi. Lug’atning asosiy boyish manbalari. Soʻz ma’nosi, lug’aviy ma’no, bir
ma’noli soʻzlar. Soʻzning bosh ma’nosi. Soʻzning oʻz va koʻchma ma’nosi. Soʻzning oʻz va ma’noda
qoʻllanishi - borliqni aniq va ramziy ifodalash vositasi sifatida. Sinonim (ma’nodosh), uyadosh soʻzlar,
antonim (zid ma’noli), omonim (shakldosh) va paronimlar. Iboralar, ularning lug’aviy ma’nosi, uslubiy oʻrni
va nutqdagi vazifasi.
Izohli lug’at, imlo lug’ati, sinonimlar lug’ati.
Lug’at va lug’atlarning turlari.
Oʻzbek tilining imlo lug’ati. Oʻzbek tilining izohli lug’ati. Oʻzbek tilining sinonimlar lug’ati. Oʻzbek
tilining anonimlar lug’ati. Oʻzbek tilidagi iboralar.
Morfologiya. Soʻz tarkibi. Oʻzak. Soʻz yasalishi. Yasovchi asos. Soʻzning oʻzak qismlari. Oʻzakdosh
soʻzlar. Qoʻshimchalarning turlari: soʻz yasovchi, soʻz shaklini hosil qiluvchi, soʻz oʻzgartiruvchi
qoʻshimchalar.
Soʻzlarning turkumlarga boʻlinish mezonlari.
Mustaqil soʻz turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish).
Yordamchi soʻz turkumlari (bog’lovchi, koʻmakchi, yuklama, undovlar, modal soʻzlar, taqlid soʻzlar).
Ot, uning lug’aviy ma’nosi, morfologik belgilari va sintaktik vazifasi. Otning ma’no turlari. Atoqli
otlarning uslubiy qoʻllanishi. Otlarda son shakllari. Koʻplik qoʻshimchasi. Turlanish. Kelishiklar. Egalik
qoʻshimchalari. Otlarning tuzilish jihatdan turlari (sodda, juft, qoʻshma va qisqartma otlar).
Fe’l, uning lug’aviy ma’nosi, morfologik belgilari va sintaktik vazifasi. Boʻlishli va boʻlishsiz fe’l.
Fe’lning tuslanishi. Fe’l zamonlari. Oʻtgan zamon, hozirgi zamon, hozirgi-kelasi zamon, kelasi zamon
fe’llari. Koʻmakchi fe’llar.
Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, 5-sinf oʻquvchilariga bolalar oʻrta umumta’limda oʻrganishi zarur
boʻlgan kompleks bilimlarning ibtido koʻrinishi beriladi. Ammo, bu oʻquvchilar xotirasini nazariy bilimlar
bilan toʻldirish degani emas. Zero, bu borada DTS talablari quyidagicha:
5-sinf oʻquvchilarining egallashi zarur boʻlgan koʻnikma va malakalar: soʻz va soʻz shakllarini imlo qoidalari
asosida toʻg’ri yoza olish.
Til birliklari, uning muhim belgilarini, ma’nosi va qoʻllanishini izohlay olish.
Nutq tovushlari bilan harfni, unli va undosh tovushlarni, jarangli va jarangsiz undoshlarni, umumxalq
soʻzlari bilan qoʻllanish doirasi cheklangan soʻzlarni, soʻzlashuv leksikasi bilan kitobiy leksikani, soʻzlarning
turlanishi va tuslanishi bilan soʻzlarning egalik qoʻshimchalarini olib oʻzgarishi, soʻzning lug’aviy va
grammatik ma’nolarini, tub soʻzlar bilan yasama soʻzlarni: sodda, qoʻshma va juft soʻzlarni, soʻz
turkumlarini, mustaqil soʻz bilan yordamchi soʻzni, soʻz bilan soʻz birikmasini, sodda gaplarning turlarini,
gap boʻlaklarini, sodda gap bilan qoʻshma gapni oʻzaro farqlay olish.
Fonetik, lug’aviy, leksik, morfologik jihatdan qisman sintaktik tahlil qila olish.
Grammatik atamaga asoslanib grammatik vositani va qoidani, grammatik vositaga asoslanib
grammatik atama va qoidani eslay olish.
Matn yaratish darajasida gap tuza olish, mustaqil gaplarni oʻzaro bog’lay bilish, gapda soʻz tarkibini
toʻg’ri belgilay olish.
Tinish belgilaridan (undalmali gaplarda) uyushiq boʻlaklarda, ajratilgan izoh boʻlaklarda,
undalmalarda va qoʻshma gap qismlarini bog’lashda, koʻchirma gapda, dialogda toʻg’ri foydalana olish.
Grammatik atama va tushunchalardan, qoida va ta’riflardan matn yaratish jarayonida foydalana olish.
Turli xil lug’atlardan foydalana olish. Oʻrganilgan gap qurilishlariga mos keladigan matn yaratish.
Darak, soʻroq, buyruq gaplarni, uyushiq boʻlakli, ajratilgan izoh boʻlakli, qoʻshma va koʻchirma
gaplarni ifodali oʻqiy olish.
Unli va undosh tovushlarni orfoepiya qoidalariga muvofiq toʻg’ri talaffuz qilish.
Nutqda sinonim, omonim, antonim va uyadosh soʻzlardan oʻrinli, uslub talabiga koʻra toʻg’ri
foydalanish.
https://buxdu.uz
|
