42
Asosiy tushunchalar
Proton atom yadrosida joy-
lashgan
musbat zaryadlangan
kichik zarrachadir.
Neytron – atom yadrosi-
da joylashgan neytral mayda
zarracha.
Elektron –
atom yadrosidan
tashqarida joylashgan manfi y
zaryadlangan kichik zarracha.
Subatom zarrachalar –
atom dan kichik zarralar.
Yadro atomning og‘ir qismi-
dir.
Elektronlar yadro atrofi da
aylanadi.
gan va musbat zaryad langan yadro hamda uning atrofi da
doiraviy orbita bo‘ylab harakatlanadigan elektronlardan tashkil
topadi.
Atom ikkita hududga ega:
atom yadrosi va elektron qa-
vat (orbitalar). Atom yadrosida neytronlar va protonlar mav-
jud. Sayyoralar Quyosh atrofi dagi harakat qilganidek, elek-
tronlar yadro atrofi dagi qavatlarda aylanadi.
Har bir elektron
yadrodan ma’lum masofada joylashgan. Atomning deyarli
barcha massasi yadroda to‘plangan. Demak, yadro atomn-
ing og‘ir qismidir. Ammo yadro elektronlar
egallagan hajmga
nisbatan juda kichik joyni egallaydi. Ushbu model Quyosh
sistemasiga o‘xshab ketgani sababli uni atomning planetar
modeli deb ataldi.
E’tibor bering, qavatlar elektronlarning yadro atrofi da ha rakatlanuvchi yo‘llaridir. Beril-
gan atomda proton va elektronlar soni teng bo‘ladi. Masalan, vodorodda bitta proton va
bitta elektron, geliyda ikkita proton va ikkita elektron, litiyda uchta proton va uchta elek-
tron mavjud.
Vodorod
Geliy Litiy
Sochingiz yoki ipak tolani qalam uchi bilan ishqalang.
Qalamni qog‘oz bo‘laklariga yaqinlashtiring.
1. Nimani kuzatdingsiz?
2. Nima uchun ular bir-birini o‘ziga tortyapti?
3. Qanday turdagi zaryadlar bir-birini tortadi?
Ikki turdagi elektr zaryadlari mavjud: musbat va man-
fi y. Protonlar musbat zaryadlangan. Elektronlar manfi y
zaryadlangan, neytronlar zaryadsiz, ya’ni neytraldir. Pro-
tonning zaryadi +1, elektronniki -1ga teng. Neytron nol
zaryadga ega. Atomda proton
va elektronlar soni teng
bo‘lgani sabablib u elektrneytral hisoblanadi.
Zarrachalar ilmiy tilda elektron – e, proton – p, neytron
– n harfi bilan belgilanadi.
Protonning massasi 1,673 ∙ 10
–24
g, ney tronning massasi esa 1,675 ∙ 10
–24
g. Shun-
day qilib, proton va neytron deyarli bir xil massaga ega. Elektronning massasi juda kichik,
0,0009109 ∙ 10
–24
g bo‘lganligi sababli uning massasi taxminan nolga teng deb hisoblanadi.
