240
Jami turli xil kartalardan asosan tovar va xizmatlari hisob-kitobi (to‘lov)
uchun, ba’zi vaqtlarda esa kredit olish va bank yoki filiallardan (ko‘rsatilgan
punktlarda naqd berish) va bank avtomatlari orqali (bankomatlar) pulni naqd olish,
bankka bankomatlar orqali naqd pullarni kiritish kabi boshqa pulli operatsiyalarni
amalga oshirish da foydalaniladigan
moliyaviy kartalarni, ya’ni shaxslashtirilgan
kartalarni (kamdan kam istisno bilan) ajratish zarur.
Kartalar, albatta, istalgan muassasa yoki savdo/servis tashkilotida va istalgan
bankda emas, balki ulardan qaysi biri ushbu kartalar xizmat qiladigan (karta xizmati
joyi) to‘lov tizimiga kirsagina to‘lovni qabul qiladi. Oxirgilardan tashqari, to‘lov
tizimi tarkibiga bank-emitentlar, ekvayrer marazlar,
protsessingli markaz
(markazlar) va hisob-kitob (kliring) bank (banklar) kiradi. O‘z-o‘zidan kelib
chiqadii, io‘lov tizimi ishtirokchilariga mijozlar – karta egalari va
foydalanuvchilarini ham kiritish zarur.
Bank kreditlari turli mezonlarga (belgi) bo‘yicha shakllarning to‘liq qatorida
(toifa): ular tayyorlangan materialgacha; kartaga zaruriy axborotni kiritish yo‘li
bo‘yicha; umumiy taklif bo‘yicha; emitent bo‘yicha tasniflanadi.
Bank kartalari- bu banklar chiqaradigan va mijozlar orasida jalb etish uskunasi
sifatida foydalaniladigan moliyaviy kartalar. Bunda ular: shaxsiy kartalar; boshqa
banklar (mahalliy va xorijiy); turli to‘lov tizimlari kartalari (milliy va xalqaro —
Visa, EuroCard/MasterCard va boshqalar) kartalarini chiqarish va/yoki tarqatishlari
mumkin.
O‘zbekiston hududida bank kartalari emissiyasi
kredit tashilotlari orqali
amalga oshiriladi. Bank kartalari sotuvchilarga tovar va qo‘shimcha xizmatlar
imonini beradi. Ular sotuvchiga kreditni xaridorga “bank qo‘li” bilan taqdim
etishga imon beradi. Bunda sotuvchi o‘z pullarini bandan xaridor sotib olingan
narsaga pul to‘lashi bilanoq kechikmasdan oladi. Shunday ekan, kartalar bankdan
kreditni bevosita “xorijga” iste’molchiga xizmat qilish
bilan kiritishga imkon
beradi.
Bunda bankning foydasi foydalanuvchiga taqdim etilgan karta orqali kredit
hisobiga foiz olish, hisob-kitob bo‘yicha operatsiya amalga oshirish hisobiga
241
komissiya olish, mijozlar pul vositalarini,
jumladan, minimal pasaymagan qoldiq
sifatida jalb etishdan iborat.
To‘lov tizimining ishtirokchiga munosabati tashkiloti ikki rejim: off-line
rejimi va on-line rejimini ko‘rib chiqishi mumkin.
off-line rejimi. Protsessing markazga ulangan rejimli bank-emitent uchun eng
ko‘p oddiy va arzon hisoblanadi. Bank protsessing markazga o‘z mijozlariga karta
bo‘yicha tranzaksiyani avtomatlashtirishga ruxsat beradi.
Bank AHM protsessing markazida joylangan bankning ma’lumotlar
bazasida o‘zgartirishlar kiritish haqidagi topshiriqqa tayyorgarlikni ta’minlovchi
dasturni qo‘llaydi (mustaqil ishlab chiqilgan, buyurtma qilingan yoki tayyor sotib
olingan). Protsessing markazga muvofiq o‘rnatilgan muddatda ban o‘z
mijozlari
operatsiyalari haqida hisobot oladi. Avtomatlashtirish uchun javobgar protsessing
markazga yuklangan.
Bunday sxemalarning oddiy va yuqori bo‘lmagan narxiga qaramay, uni
qo‘llovchi bank mijozlar hisob-kitobini tezkor boshqarish dastagini va bankda
ularga xizmat qilish epchilligini yo‘qotadi, shunda mijoz hisobga faqat karta
yordamida
kira oladi, ma’lumotlarning protsessing markaz bazasiga kelib tushishi
esa bir necha soat vaqtni tashkil etadi. SHunday qilib, bank mijozlar bilan bog‘liq
barcha operatsiyalar haqida uni tugatgandan so‘ng bir kun o‘tib ma’lumotga ega
bo‘ladi.
on-line rejimi. Bu rejimda bank ixtisoslashtirilgan jihozlar va dasturiy
ta’minot bilan qo‘rollanadi, ma’lumotlarni uzatish tarmog‘iga ulanadi yoki
protsessing markazga ajratilgan kanal orqali birlashadi. Bank karta ma’lumotlar
bazasi, hisob va qoldiqlarni mustaqil kiritadi hamda tranzaksiyaning
pro tsessing
markazidan kelib tushganlarni faollashtiradi. Bu holatda bank mijozlar hisobini
boshqarishga, ularga hisobga kirish uchun turli moliyaviy uskunalardan
foydalanishga va real vaqt rejimida uni debetga yozib qo‘yishga imkon berishga
ega bo‘ladi. Bundan tashqari, bank (kartalarni tezkor bloklash) hisobni yopishi ham
mumkin.
