Tashkilotning axborot tizimi. Axborot konturi doirasida boshqarish
maqsadlari haqida, boshqariluvchi jarayon holati haqida, boshqaruvchi ta’sirlar
haqida axborotga ega bo‘linadi va uzatiladi. Axborot konturi axborotlarni yig‘ish,
139
uzatish, qayta ishlash va saqlash vositalari, shuningdek, axborotlarni ishlovchi
xodimlar bilan birgalikda mazkur tashkilotning axborot tizimini tashkil etadi. Bu
tizim dinamik rivojlanuvchidir, chunki axborot o‘zgarishlarga uchraydi, uning
tezligi tashkilot bajarayotgan vazifalarga bog‘liq. Axborot tizimiga kiradigan
ma’lumot sifatida axborotni shakllantiruvchi axborot manbalari va ma’lumotlarni
yig‘ish tizimi ko‘rib chiqiladi. Chiqadigan axborot sifatida esa qarorlarni
shakllantirish va qabul qilish, ya’ni axborotdan maqsadli ravishda foydalanish
tizimi tahlil etiladi. Demak, axborot tizimi axborotni boshlang‘ich yig‘ish va
undan ikkilamchi foydalanish tizimi bilan o‘zaro bog‘liq.
Axborot tizimi boshqarish tizimining asosi sanaladi. Biroq butun boshqarish
tizimi u bilan tugamaydi. Qarorlar qabul qilish ishlab chiqarishga ta’sir
ko‘rsatuvchi boshqarish tizimining boshqa tomonini tashkil etadi.
Axborot tizimiga texnologik yondashuv uni axborot protseduralarini
(ma’lumot yig‘ish, ro‘yxatga olish, uzatish, saqlash, jamlash, qayta ishlash va
hokazolar) kompleks amalga oshirish bilan bog‘liq boshqaruv jarayonlarining
biri sifatida ko‘rib chiqishni ko‘zda tutadi. Boshqarishni avtomatlashtirish
birinchi galda axborotlarni qayta ishlashga yo‘naltirilgan.
Axborot tizimlariga texnologik yondoshuv axborotni protseduralar obyekti
sifatida ko‘rib chiqishga imkon beradi, mazmuniy yondashuv esa axborotning
ma’naviy tahlili, uning qiymatini belgilaydi.
Boshqaruv tizimining pog‘onaliligi. Odatda istalgan tashkilot bir necha
obyektlardan iborat murakkab kompleks bo‘lib, ularning o‘zi ham boshqaruv
jarayoni va qismlaridan tashkil topgan. Shu bois ham kompleksning kelishilgan
holda ishlashi uchun qo‘shimcha boshqarish qismi kiritiladi. U boshqa boshqarish
qismlari va boshqariluvchi jarayonlar (lokal boshqarish tizimlari kabi)
harakatlarini muvofiqlashtiradi,
ular faoliyatini kompleksning umumiy
maqsadlarini bajarishga yo‘naltiradi. Ancha murakkab tuzilishli boshqaruvchi
jarayonda boshqarish qismi ko‘p darajali tuzilmaga ega bo‘lishi mumkin. Bu
ko‘plab boshqaruv tizimlari uchun xos xususiyat.
Odatda obyektning boshqarish qismida boshqarishning oliy, o‘rta, quyi
140
darajasi farqlanadi. Ulardan har biri o‘z funksiyalari to‘plami, kompetensiya
darajasi bilan izohlanadi va tegishli axborotga muhtoj bo‘ladi.
Boshqarishning yuqori darajasida strategik boshqarish, tashkilot vazifasi,
boshqarish maqsadlari, uzoq muddatli rejalari, ularni amalga oshirish strategiyasi
belgilanadi. Boshqarishning o‘rtacha darajasi
— texnik boshqaruv darajasi hisoblanadi.
Bunda taktik rejalar tuziladi, ularni amalga oshirish nazorat qilinadi,
resurslar kuzatib boriladi va hokazo. Boshqaruvning quyi darajasida tezkor
boshqaruv rejasi, ya’ni, hajm-taqvim (kalendar) rejalari bajariladi, tezkor nazorat
va qayd etish amalga oshiriladi.
Boshqarish darajasi (boshqaruv faoliyat turi) hal etiladigan masalaning
murakkabligi bilan belgilanadi. Masala qanchalik murakkab bo‘lsa, uni hal etish
uchun shunchalik yuqori darajadagi boshqaruv talab etiladi. Bu o‘rinda shuni
nazarda tutish kerakki, tezkor hal etishni talab etuvchi oddiy masalalar nisbatan
ko‘p yuzaga keladi. Demak, ular uchun tezkor qaror qabul qilinadigan, nisbatan
quyi boshqaruv darajasi qabul qilinadi. Boshqaruv paytida shuningdek, qabul
qilinadigan qarorlarni amalga oshirish dinamikasini ham hisobga olish zarur. Bu
hol boshqaruvga vaqtinchalik omil nuqtai nazaridan qarash imkonini beradi.
Tezkor boshqaruv darajasi ko‘p marta qaytariluvchi vazifalar va
operatsiyalarini hal etishni hamda keladigan joriy axborotlar o‘zgarishini tez
qayd etishni ta’minlaydi. Mazkur darajada bajariladigan operatsiyalar hajmi ham,
boshqaruv qarorlarini qabul qilish dinamikasi ham yetarlicha yuqori. Uni
ko‘pincha vaziyat o‘zgarishiga tez javob qaytarish zaruriyati tufayli tezkor
boshqaruv darajasi, deb ham yuritishadi.
O‘rta (taktik funksional) boshqaruv darajasi birinchi darajada tayyorlangan
axborotlarni oldindan tahpil etishni talab qiladigan masalalar yechimini
ta’minlaydi. Mazkur darajada boshqaruvning tahlil vazifalari keng ahamiyatga
ega bo‘ladi. Hal etiladigan masalalar hajmi kamayadi, biroq ularning
murakkabligi oshadi. Ayni paytda kerakli yechimni har doim ham tezkor ishlab
chiqish imkoni bo‘lmaydi. Buning uchun yetmagan ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil
141
etish va fikrlashga qo‘shimcha vaqt talab etiladi. Boshqaruv xabar kelib tushgan
vaqtdan to qaror qabul qilish va uni amalga oshirguncha, shuningdek qarorni
amalga oshirish vaqtidan to unga bo‘lgan ta’sirni qayd etguncha bo‘lgan ayrim
oraliq to‘xtalishlar bilan bog‘liq.
Strategik daraja tashkilotning uzoq muddatli strategik maqsadlariga
erishishga yo‘naltarilgan boshqaruv qarorlarini tanlashni ta’minlaydi. Madomiki,
qabul qilinadigan qarorlar natijalari oradan uzoq vaqt o‘tgach ko‘rinar ekan,
ushbu darajada strategik rejalashtirish kabi boshqaruv vazifalari muhim
ahamiyatga ega. Boshqaruvning boshqa funksiyalari bu darajada yetarlicha to‘liq
ishlab chiqilmagan. Ko‘pincha bosh-qaruvning strategik darajasi strategik yoki
uzoq muddatli rejalashtirish deb yuritiladi. Ushbu darajada qabul qilingan
qarorning haqqoniyligi uzoq vaqt o‘tgachgana o‘z tasdig‘ini topishi mumkin.
Qaror qabul qilish mas’uliyati juda katta. Bu matematik va maxsus apparatlardan
foydalangan holdagi tahlil natijalari bilangina emas, shuningdek, menejerlarning
kasbiy intuisiyasi bilan ham belgalanadi.
Boshqaruvning har bir darajasidagi ma’lum bir mehnat taqsimoti boshqaruv
qismining alohida elementlariga rejalashtirish, tashkillashtirish, hisobga olish va
nazorat, bayon etish, tahlil va boshqaruv kabi alohida vazifalarni biriktirishga
olib keladi. Bu vazifalar turli hajmda va boshqaruvning turli darajasida amalga
oshiriladi. Ularning ayrimlari hatto boshqaruvning biror bir darajasida ham
amalga oshmasligi mumkin.
Tashkilotning boshqaruv qismida vazifa elementlarining mavjudligi axborot
tizimlarida tegishli kenja tizimlar paydo bo‘lishiga olib keladi.
Masalan, boshqaruv vazifasi sifatida rejalashtirish va nazoratning namoyon
bo‘lishi tashkilotning tashkiliy tarkibiga tegishli tarkibiy elementlarini, uning
axborot tizimi doirasida esa rejalashtirish yoki nazorat kenja tizimlarini hosil
qiladi. Ularning birinchisi biznes-reja ishlab chiqarish, marketing tadqiqotlari,
rejalar, moliyaviy rejalar va hokazolar shakllanishini, ikkinchisi — nazoratning
axborot ko‘magini ta’minlaydi.
Tashkilot faoliyat yuritayotgan iqtisod tarmog‘i va boshqaruv qismi
142
darajasiga ko‘ra, boshqaruv obyektidagi o‘zgarishlar to‘g‘risidagi axborot ushbu
boshqaruv qismiga turli tezlik bilan kelib tushadi. Masalan, mashinasozlikda
zavod direktori ishlab chiqarish, to‘g‘risida har kuni sex boshlig‘idan har smena
haqida ma’lumot oladi, master esa ushbu ishlab chiqarishni kuzatadi. Qurilishda
axborot olish chastotasi pastroq. Neft-kimyo tarmog‘idagi texnologik
jarayonlarni boshqarish to‘g‘risida gapiradigan bo‘lsak, u yerda axborot doimiy
ravishda kelib tushadi.
Shunday qilib milliy iqtisod tarmog‘ining turli boshqaruv darajasida
boshqaruv jarayoni to‘g‘risida axborot olish diskretligi turlichadir. Xuddi
shuningdek, tashkilotning boshqaruv organi tomonidan maqsadga muvofiq ushbu
jarayonni tuzatish zaruriyati axborot olish chastotasiga ko‘ra yuzaga keladi yoki
kelmaydi.
Quyida to‘liq boshqarishning asosiy vazifalari sanab o‘tilgan:
| 