26
2-bob. Avtomatika datchiklari
2.
1. Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi.
Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning ko’rsatkichlari
xaqida ma’lumot olish zarur hisoblanadi. Bu maqsadda birlamchi o’zgartirgichlar
(yoki datchiklar) keng qo’llaniladi. Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki
rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida
qo’llash uchun qulay qiymatga o’zgartiradigan vositaga aytiladi.
Qishloq va suv xo’jaligi ishlab chiqarishida qo’llaniladigan o’zgartirgichlar
asosan olti guruxga bo’linadi:
mexanik; elektromexanik; issiqlik;
elektrokimyoviy; optik va elektron - ion.
Mexanik o’zgartirgichlar mexanik kirish ko’rsatkichlarni (bosim, kuch,
tezlik, sarf va x.k.) mexanik chiqish ko’rsatkichlarga ( aylanish chastotasi,
bosim
va x.k.) o’zgartirib berish bilan xarakterlanadi. Bunday o’zgartirgichlarning
sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana, prujini, balka kabilar)
poplavoklar, krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi.
Elektromexanik birlamchi o’zgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish
mexanik ko’rsatkichlarni (bosim, kuch, sarf kabilar) chiqish elektrik
ko’rsatkichlarga (kuchlanish, tok,
qarshilik, induktivlik va kabilar) o’zgartirib
berish uchun xizmat qiladi. Elektromexanik o’zgartirgichlar parametrik va
generator o’zgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bo’linadi.
Parametrik datchiklarda chiqish ko’rsatkichini elektr zanjir kattaliklari
(qarshilik,
induktivlik, o’zaro induktivlik, elektr sig’imi va kabilar) tashkil topadi.
Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini
olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (ko’prikli, differensialli)
ulash hamda
allohida energiya manbasiga ega bo’lishi kerak .
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish
signali U o’zgartiriladi. Ushbu o’zgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
27
bo’ladi va chiqish signali E.YU.K. ko’rinishida hosil bo’ladi.
Generator datchiklari
juda oddiy bo’ladi, chunki ular qo’shimcha energiya manbaisiz ulanadi.
Aniqlik darajasi bo’yicha datchiklar 0,24; 0,4, 0,6; 1; 1,5; 2,5; 4 aniqlik
sinflariga muvofiq bo’lishlari lozim. Ish prinsipi bo’yicha elektrik datchiklar
rezistivli,
elektromagnitli, sig’imli va taxometrik (generatorli) ko’rinishlarga ega
bo’ladi (2.1-rasm).
