9
Cu, Na, Cl, Zn, Mo va boshqalar) kiradi. Ular mikroorganizmlar oson
oʻzlashtiradigan shaklda boʻlishi kerak. Uglerodni koʻpincha glyukoza,
saxaroza,
spirtlar, organik kislotalar va boshqa birikmalar shaklida
mikroorganizmlar yaxshi oʻzlashtiradilar. Azot manbai sifatida oksil
moddalar, peptonlar, aminokislotalar, ammoniy tuzlari, nitratlar boʻlishi
mumkin. Oʻstiruvchi moddalar sifatida achitqi ekstraktlari yoki achitqi
avtolizatlari, ba’zan vitaminlar, aminokislotalar, purin va pirimidin
asoslarining eritmalari qoʻshiladi.
Tarkibi boʻyicha oziq muhitlari 2 turga: tabiiy (natural) va sun’iy
(sintetik)ga boʻlinadi.
Tarbiiy muhitlar oʻsimlik va hayvon mahsulotlaridan tashkil topib,
murakkab va oʻzgaruvchan tarkibli boʻladi.
Ularni mikroorganizmlarni
oʻstirish, biomassasini oshirish, toza kulturalarni saqlash va
mikroorganizmlarni aniqlash maqsadida qoʻllanadi. Tabiiy oziq
muhitlaridan koʻpincha goʻsht-peptonli bulyon (GPB), xmel (qulmoq)
qoʻshilmagan pivo shirasi (suslo), achitqili suv, karamli muhit va
boshqalar qoʻllanadi.
Sintetik oziq muhitlar tarkibida ma’lum
organik va anorganik
birikmalar aniq konsentratsiyalarda boʻladi. Sintetik oziq muhitlarni
mikroorganizmlarning modda almashinuvini, oʻsish qonuniyatini
aniqlash uchun yoki biror metabolitning sintezini oʻrganish h.k. uchun
tayyorlanadi. Amaliy ishlarda koʻpincha Chapek sintetik muhiti –
mogʻor zamburugʻini oʻstirish uchun, Ridder muhiti – achitqilar uchun
va boshqa muhitlar ishlatiladi.
Belgilangan maqsadga koʻra
oziq muhitlari universal, elektiv va
differensial aniqlovchilarga boʻlinadi. Universal (yoki asosiy, standart)
oziqlarga koʻp turdagi mikroorganizmlar oʻsishi uchun qulay oziq
muhitlari kiradi: goʻsht-pepionli bulyon, xmel qoʻshilmagan pivo shirasi
va boshqalar. Elektiv yoki tanlab oluvchi muhitlar faqatgina ma’lum
mikroorganizmlarni yoki bir biriga yaqin turlar guruhlarining oʻsishini
ta’minlaydi, boshqalari esa bu muhitda oʻsmaydi. Differensial –
aniqlovchi yoki indikator muhitlar mikroorganizmlarning biokimyoviy
xususiyatlarini oʻrganib, ularning toza kulturasini indentifikatsiyalash
(aniqlash) uchun qoʻllanadi.
10
Konsistensiyasi boʻyicha muhitlar suyuq,
qattiq va sochiluvchan
boʻladi. Suyuq oziq muhitini mikroorganizmlarning biomassasini va
modda almashinuv mahsulotlarini toʻplash uchun, hujayralarni faol
holda saqlab turish va ularning fiziologik-biokimyo xususiyatlarini
oʻrganish uchun qoʻllaniladi. Qattiq oziq muhiti mikroorganizmlarning
toza kulturasini ajratib olish, alohida joylashgan
koloniyalarni olib
ularning oʻrganish, turli substratlarning mikroflorasini aniqlash,
hujayralar sonini hisoblash, muzeylarda toza kulturalarni saqlash va
ularni zavodlarga yuborish va hokazo uchun ishlatiladi.
Sochiluvchan muhitlar (kepak, eziltirib pishirilgan donlar, lavlagi
turpi, kunjara, tuproq) turli mikroorganizmlarni
va ularni sporalarini
saqlash va ekiladigan materiallarni tayyorlash uchun qoʻllaniladi. Qattiq
oziq muhitlarni olish uchun agar va jelatin qoʻllanadi. Agar – murakkab
polisaxarid. Uni dengiz suvi oʻtlaridan ajratib olinadi. Tayyor agar och
sariq rangli kukun, plastinka yoki poyastmon shakldadir. Suvda shishib,
yumshab 100
o
C eriydigan gel hosil qiladi va 40
o
C da qotadi. Muhitni
qotirish uchun 1,5-3% gacha agar qoʻshilladi, yarimsuyuq muhit
tayyorlashda 0,15-0,7%. Jelatin hayvon suyaklari, emirchaklari va
paylarini qaynatib olinadigan oqsildir. Jelatin konsentratsiyasiga qarab
(5-15%) 22-26,5
o
C da eriydi.
Jelatinli muhitlarni, achitqilarni
indentifikatsiyalashda yirik koloniyalarni olish uchun qoʻllanadi.
