Rahmanova z

6. Kanday fiksatorlarni bilasiz?

Epiteliy to’qimasi

Epiteliy to’qimasi o’ziga xos morfologik tuzilishga ega bo’lib, hujayralari zich, ya’ni qatlam-qatlam bo’lib joylashgan. Bu to’qima orqali organizm bilan tashqi muhit o’rtasida moddalar almashinuvi sodir bo’ladi. Ma’lumki, epiteliy (epithelium) termini birinchi marta 1701 yili Ryuish tomonidan qo’llangan. Epi-ustidan qoplovchi, tele- so’rg`ich degan ma’noni ifodalaydi. Epiteliy to’qimasi odam va hayvonlar organizmida keng tarqalgan bo’lib, epiteliosit hujayralaridan tarkib topgan. Bu to’qima (qisqacha epiteliy) odam va hayvonlar tanasining tashqi va ichki tomonida (ichki a’zolarda ham) joylashgan. U tanani ham tashqi, ham ichki muhitdan ajratib turadi. U mana shu ajratib turish vazifasi tufayli chegaralovchi (chegaralab turuvchi) to’qima deb ham yuritiladi. Tashqi va ichki muhitdan organizmni chegaralab turar ekan, u muhit bilan bevosita bog`liq turadi. Epiteliy to’qimasining hujayralari, odatda, qatlam-qatlam bo’lib organlarni o’rab turadi. Uning qatlam hosil qilish xususiyati hatto ulardan tayyorlangan kul’turalarda ham ko’rinadi: Epiteliy hujayralar bir-biri bilan tutashib, o’z vazifasiga ko’ra tashqi muhitdan chegaralanib oladi. Bundan tashqari, epiyteliy to’qimasining asosiy massasini hujayralar massasi tashkil qiladi. U organizmning tashqi muhit bilan bog`liq bo’lgan ichki organlari yuzasini qoplab turadi. Masalan, bu epiteliy ovqat hazm qilish sistemasining ichki yuzasini, ya’ni og`iz bo’shlig`i, qizilungach, me’da, ingichka hamda yo’g`on ichaklarning yuzalarini, nafas yo’llari, ayirish va tanosil organlari devorini qoplab turadi va ularning yon muhitlari bilan bog`liq bo’ladi.

Tashqi muhit bilan bog`liq bo’lmagan organlar yuzasini qoplovchi epiteliy seroz parda epiteliysi deyiladi. Bunga o’pkani o’rab turuvchi plevra pardasining ustini qoplab turgan epiteliy-perikard va qorin pardasi piteliysi kiradi.

Epiteliy to’qimasi qoplab turadigan bezlarga qalqonsimon va ayrisimon bezlar hamda gepofiz, ya’ni odenogipofiz epiteliysi kiradi. Bundan tashqari, sodda hayvonlarda uchraydigan endostil, suvda va quriqlikda yashovchi hayvonlar hamda baliqlarda uchraydigan bronxial tanachalar ham epiteliy to’qimasiga o’xshab tuzilgan. Epiteliy to’qimasi ikkita yirik qismga: qoplovchi va bez epiteliysiga bo’lib o’rganiladi. Ovqat hazm qilish sistemasini qoplab turuvchi epiteliy bevosita moddalar almashinuvi (trofik) jarayonida ishtirok etadi, yani parchalangan ovqat moddalari qon va limfa tomirlariga so’rilishini ta’minlaydi.

Ayirish organlari epiteliysi organizmda moddalar almashinuvi jarayonida hosil bo’lgan yiqindi moddalarni, ya’ni mochevina, siydik kislota va chiqindi tuzlarni ajratib, tashqariga chiqaradi. Bulardan tashqari, epiteliy to’qimasi organizmni ximoya qilish vazifasini ham bajaradi. Teri epiteliy o’ziga xos morfologik tuzilganligi tufayli organimzni har xil tashqi ta’sirdan, ya’ni mexanik, ximiyaviy ta’sirdan va unga har xil infeksiya kirishidan saqlaydi. Epiteliy to’qimasining hujayralari hamma joyda hamma vaqt bir-biriga nisbatan yonma-yon, zich joylashgan bo’ladi. Uning epidermis hujayralari qavat-qavat bo’lib joylashib, himoya vazifasini o’taydi. Yuqorida aytigandek, bu hujayralarda oraliq modda bo’lmaydi. Ular bir-biri bilan desmasomalar va tutashtiruvchi plastinkalar yordamida birikkan bo’ladi. Epiteliy to’qimasining hujayralari hamma vaqt bazal membrana ustida joylashadi. Bazal membrana muayyan strukturaga ega bo’lmagan, g`ovaksimon, ya’ni amorf modda va fibrinlar strukturasiga ega tuzilma bo’lib, epiteoliy to’qimasi hayotida muhim vazifani bajaradi. Masalan, birinchidan, epiteliy to’qimasi hujayralarning trofikasini ta’minlaydi, ya’ni oziq moddalar bazal membrana orqali diffuziya yo’li bilan kapillyar qon tomirlaridan (filtrlanib)epiteliy hujayralariga o’tadi (epiteliy to’qimasining o’zida esa qon tomirlari bo’lmaydi). Ko’p qavatli epiteliyning yuqori qavatida joylashgan hujayralar ham shu yo’l bilan o’z trofikasini ta’minlaydi, shuningdek bazal membrana o’z ostida joylashgan biriktiruvchi to’qimaning epiteliy to’qimasi yuzasiga o’sib siqib ketmasligini ta’minlaydi. Bordi-yu, epiteliy jarohatlansa (kesilib ketsa, operasiya vaqtida tig` tegsa), shu joydan biriktiruvchi to’qima o’sib, epiteliy yuzasiga chiqishi mumkin.

Epiteliy hujayralari doim qutbli, ya’ni bazal va apikal qismlarga ega bo’ladi. Hujayralarning pastki, ya’ni bazal membranaga qaragan qismi tashi va ichki morfologik tuzilish va bajaradigan vazifasiga ko’ra apikal qismidan farq qiladi. Epiteliy hujayralari, odatda, faqat tashqi tuzilishi bilan emas, balki ichki, ya’ni sitoplazmasidagi organoidlarning joylashishi va shakli bilan ham farq qiladi. Masalan, silindrsimon bazal epiteliy hujayralaridan shakli ovalsimon yoki yumaloq yadrolar hujayraning bazal qismiga surilgan (joylashgan) bo’ladi. Yadroning yuqorigi qismida, odatda, hujayraning to’rsimon apparati (Golji kompleksi) joylashadi. Mitoxondriy esa ko’proq hujayraning yadrosi atrofida hamda bazal qismida uchraydi. Agar epiteliy ko’p qavatli bo’lsa, unda har bir qavatni tashkil qiluvchi hujayralar tuzilishi jihatidan bir-biridan farq qiladi, ya’ni tashqi muhitga yaqin joylashgan epiteliy hujayralar bazal hujayralardan ancha farq qilib, buni terida tirnoqlar, tukchalar, kiprikchalar hosil qilishga moslashishi bilan tushintirish mumkin.

Epiteliy hujayralariga xos ya’na bir xususiyat shundan iboratki, ular yuqori darajada ixtisoslashganligiga qaramay, tarkibida bo’linish qobiliyatiga ega bo’lgan hujayralar ko’p uchraydi. To’qima tarkibida doim ana shunday hujayralar bo’lishi, odatda, unda regenerasiya, ya’ni tiklanish jarayoni jadal borishini ta’minlaydi. Epiteliy to’qimasining bu xususiyati organizmning tashqi muhit bilan bevosita bog`liq qismlari tashqaridan ko’plab mexanik, ximiyaviy va boshqa ta’sirga uchrashida juda muhim vazifani o’taydi.