| 4. Fuqarolik ishlarini sudda qollegial asosida ko‘rilishi printsipi. Fuqarolik va jinoiy sud ishlarini yuritish protsessning rahbariy qoidalariga amal qilgan holda olib borilishi lozimligi qonunda o‘z ifodasini topgan. Muqaddam har qanday ishlarni sud birinchi pog‘ona (instantsiya) tariqasida xalq maslaxatchilarining ishtirokida ko‘rishi belgilangan edi. Amaldagi qonunchilikka kiritilgan o‘zgartirishlarga qaraganda, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudidan tashqari barcha birinchi instantsiya sudlarida ishlar sudyaning yakka o‘zi tomonidan ko‘riladi. Ishni sudyaning yakka o‘zi ko‘rganida va hal etganida u sud nomidan ish yuritadi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat, Toshkent shahar sudi Raisining qaroriga muvofiq har qanday ish hay’at tomonidan ko‘rilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudida ishlar uch sudyadan iborat tarkibida ko‘riladi.
Ishni kassatsiya tartibida, Shuningdek sud nazorati tartibida ko‘rish kamida uch nafar sudyadan iborat tarkibdagi sud tomonidan amalga oshiriladi.
Ishni ko‘rish paytida kelib chiqadigan hamma masalalar sudyaning yakka o‘zi tomonidan, ishni sudyalar hay’ati ko‘rayotgan hollarda esa, sudyalarning ko‘pchilik ovozi bilan hal qilinadi. Har bir masala hay’at tomonidan hal qilinganida sudyalarning birontasi ham ovoz berishda betaraf qilishga haqli emas. Raislik qiluvchi hammadan keyin ovoz beradi.
Ozchilik tomonida qolgan sudya o‘zining alohida fikrini yozma ravishda bayon qilishga haqli, uning bu fikri ishga qo‘shib qo‘yiladi, biroq e’lon qilinmaydi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar sudyaning alohida fikri bilan tanishtirilmasligi yuqoridagi qonunlarda o‘z aksini topgan.
Odil sudlovni qollegial tartibda amalga oshirishda sudyalar teng huquqlaridan foydalanadi.
Fuqarolik ishlarini qollegial tartibda ko‘rilishi har qaysi sudyaning bilimi va tajribasini hisobga olgan holda fuqarolik ishini to‘g‘ri va asoslantirib hal qilinishiga yordam beradi.
Fuqarolik ishlarini ikkinchi, ya’ni kassatsiya instantsiya sudida sudning uch sudyasi tarkibida nazorat instantsiyasi sudida esa sudning eng kamida uchta sudya tarkibida qollegial ko‘radilar. Sudning maslaxat uyida qaror chiqarishda teng huquqqa ega bo‘lib, masalalarni ko‘pchilik ovoz bilan hal qiladilar.
Ko‘rilayotgan printsip bilan sudlarni chetlatish huquqi to‘g‘risidagi printsip uzviy bog‘liqdir. Bu printsip fuqarolik ishlarini sudda to‘g‘ri, beg‘araz ko‘rilishini ta’minlash imkoniyatini berish bilan birga, sud tarkibidan sudyani asossiz chetlatilishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Sudyaning yakka o‘zi tomonidan bajargan protsessual harakatlari ham ba’zi hollarda sud tomonidan qollegial tartibda tekshirilishi mumkin. Chunonchi sudya tomonidan noto‘g‘ri qabul qilingan ariza yuzasidan qo‘zg‘atilgan fuqarolik ishi bekor qilinishi yoinki butunlay ko‘rilmasdan qoldirilishi mumkin.
O‘zbekistonning 1978 yilgi Konstitutsiyasida sudlar odil sudlovni amalga oshirishda birinchi bosqichdagi hamma sudlarda fuqarolik va jinoiy ishlarni bamaslaxat (kollegial) tartibda, xalq maslaxatchilari ishtirokida ko‘rilishi belgilangan edi. Ko‘p huquqShunos olimlar va amaliyotchi xodimlar amaldagi Konstitutsiyada xalq maslaxatchilari instituti o‘z ifodasini topmaganligidan taajublangan edilar.
Tajriba Shuni ko‘rsatdiki, Konstitutsiya ijodkorlari bu masalani sud amaliyotiga to‘g‘ri yondashgan holda hal etganligi isbotlandi. Chunki amaldagi Konstitutsiya asosida 1993-yil 2-dekabrda “Sudlar to‘g‘risida”gi qabul qilingan qonunga asosan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudida birinchi instantsiya tariqasida ishlarni xalq maslaxatchilari ishtirokisiz Oliy sudning uch sudyasidan iborat tarkibda ko‘rish to‘g‘risidagi huquqiy me’yor, jinoiy va fuqarolik ishlarini mutaxassis sudyalar tomonidan to‘g‘ri hal etishga qaratilgan chora bo‘ldi.
Amaldagi FPKning yangi jihatlaridan yana biri shuki, ishning mohiyatiga qarab yuqori sudlar, jumladan, qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat, Toshkent shahar sudi Raisining qaroriga muvofiq har qanday ish hay’at tomonidan ko‘rilishi mumkinligi belgilangan (FPKning 13-moddasi 2-bandi).
| 