| O‘zlashtirish savollari
1. Fuqarolik protsessida taraflar tushun chasi.
2. Taraflarning protsessual huquq va burchlari.
3. Fuqarolik protsessida birgalikda ishtirok etish.
4. Birgalikda ishtirok etishning maqsadi, asoslari va uning turlari.
5. Birgalikda ishtirok etuvchilarning protsessual huquq va majburiyatlari.
6. Ishga daxldor bo‘lmagan taraflar tushunchasiva ularni almashtirish tartibi.
7. Protsessual huquqiy vorislik tushun chasi, asoslari va protsessga kirishish tartibi.
4-MAVZU. FUQAROLIK PROTSESSIDA UCHINCHI SHAXSLARNING ISHTIROKI
Tayanch iboralar: fuqarolik protsessida uchinchi shaxslar tushunchasiva ularning turlari, mustaqil talab bilan arz qiluvchi uchinchi shaxslar, ularning ishga kirishish asoslari va protsessual tartibi, mustaqil talab bilan arz qiluvchi uchinchi shaxslarning protsessual huquq va majburiyatlari, mustaqil talab bilan arz qiluvchi uchinchi shaxslarning sherik da’vogarlardan farqi, mustaqil talab bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslar, ularni fuqarolik protsessida ishtirok etish asoslari va protsessual tartibi, mustaqil talab bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslarning protsessual huquq va majburiyatlari, mustaqil talab bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslarning birgalikda ishtirok etuvchi (sherik da’vogar, sherik javobgar) lardan farqi, ishga tiklash to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha uchinchi shaxslarni jalb qilish.
Dars o‘tish vositalari: mavzu nazariy ahamiyat kasb etishi bilan uni asosan ma’ruza tarzida O‘zbeksiton Respublikasi Prezidenti tomonidan sud -huquq sohasini isloh qilishga qaratilgan vazifalari hamda Oliy sudning Plenum qarorlarining me’yor - normalarini sharhlash orqali yoritiladi hamda zaruratga qarab savol-javoblar uyushtiriladi.
Dars o‘tish usullari: darsning mohiyatini ijtimoiy-gumanitar fanlar yutuqlaridan foydalangan holda yorqin tahlil qilish va seminarda har bir talabaning fikrini eshitish bilan yakunlanadi.
Yuridik adabiyotlarda berilgan ta’rifga ko‘ra da’vogar bilan javobgar o‘rtasidagi nizoning predmeti o‘ziga tegishli bo‘lishi to‘g‘risida arz qiluvchi shaxs mustaqil da’vo qiluvchi uchinchi shaxs deb atalishi belgilangan1.
Avvalgi mavzudan ma’lumki fuqarolik fuqarolik protsessining ishtirokchilari sifatida musmtaqil talab bilan arz qiluvchi uchinchi shaxslar ham proess ishtirokchisi bo‘lishi mumkin va uning huquqiy asoslari FPKining 44-,45-moddalarida mustahkamlangan. Ushbu moddalarda mustaqil talab bilan arz qiluvchi hamda mustaqil talab bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslarning fuqarolik protsessiga qatnashishi tartibini, ularninng protsesssual huquqlarga ega bo‘lishla-rini, arz qilingan talablarining miqdorini kamaytirishga yoki ko‘paytirishga yoki ulardan voz kechish huquqlariga ega bo‘lishliklari belgilangan.
Shuningdek FPK ning 45-moddasining uchinchi qismida da’vogar va mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxs o‘rtasida keliShuv bitimini tuzilishiga yo‘l qo‘yilishi belgilangan. Fuqarolik protsessual qonunchilikka ko‘ra uchinchi shaxsning protsessual holati ariza beruvchi yoki da’vogarniki bilan teng bo‘lib, protsessda ishtirok etuvchi taraflar qatorida teng va bir xilda protsessual huquq va majburiyatlardan foydalanadilar.
Mustaqil da’vo qiluvchi uchinchi shaxsning protsessual ishtirok etishiga yo‘l qo‘yilishi to‘g‘risidagi iltimosi, agar ishning suda ko‘rilishiga tayyorlanishi davrida qilingan bo‘lsa, sudyaning yakka o‘zi tomonidan ko‘riladi, agar ish ko‘rish boshlanganidan keyin murojaat qilingan bo‘lsa, ishni birinchi instantsiya sudidan tashqari sud majlisida sudning to‘la tarkibida hal qilinadi. Ushbu holatda sud iki holatni hisobga oladi. Brinchidan, uchinchi shaxs sifatida protsessda ishtirok etish uchun qonunda belgilangan asosning bo‘lish bo‘lmasligini, ikkinchidan, har ikki nizoning bir protsessda hal qilinishi maqsadga muvofiqligi bo‘lish bo‘lmaslikni e’tiborga olinadi.
Mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxs odatda ariza beruvchi bilan ya’ni da’vogar yoki javobgar tormonidan bo‘ladi va ular taraflardan birining yordamchisi sifatida ishga ishtirok etib, o‘z huquqini himoya qilish maqsadid unga yordam beradi. Mustaqil talabalar byuilan arz qilmaatsyydigan uchnchi shaxslar arz qilingan talabning asosini va predmetini o‘zgartirishga, talabalring miqdorini ko‘paytirishga yoki kamaytirishdan tashqari, taraflarga oid hamma protsessual huquqlardan foydalanadilarva zimmasiga majburiyatlarni ham oladi.
Uchinchi shaxsning protsessual holati ariza beruvchi yoki da’vogarniki bilan barobardir, boshqacha qilib aytganda bunday uchinchi shaxs ariza beruvchi yoki da’vogar bo‘lib hisoblanadi, dastlabki taraflar esa javobgar bo‘lib ko‘riladilar. Shu tufayli uchinchi shaxs ariza beruvchi yoki da’vogarning hamma protsessual huquqlaridan foydalanadi va uning hamma protsessual mujburiyat-larini o‘z zimmasiga oladi.
Dastlabki da’vogardan (ariza beruvchidan) uchinchi shaxsning farqi faqat shundaki, arizachi (da’vogar) da’vo talabini qilish yo‘li bilan ishni boshlasa, uchinchi shaxs birov tomonidan boshlangan protsessga kirishadi.
Mustaqil da’vo qiluvchi uchinchi shaxs nizoli huquqning sub’ekti deb faraz qilinadi. Shu munosabat bilan uning protsessual holati dastlabki da’vogar (arizachi) holatiga o‘xshaydi.
Protsessga uchinchi shaxs kirishganida javobgar shaxs dastlabki nizo yuzasidan har ikki nizo (ikki ish), birinchidan, dastlabki da’vogarning dastlabki javobgarga bo‘lgan da’voli talab ishi va ikkinchidan, uchinchi shaxsning protsessdagi da’vogar va javobgarga nisbatan bo‘lgan talab ishi mavjud bo‘ladi. Ammo har qaysi nizoning da’vogarlarga teng darajada protsessual huquq va burchlarga ega bo‘ladilar.
Mustaqil da’vo qiluvchi uchinchi shaxsning protsessda ishtirok etishiga yo‘l qo‘yilishi to‘g‘risidagi iltimosi, agar ishning sudda ko‘rilishiga tayyorlanishi davrida qilingan bo‘lsa, sudyaning yakka o‘zi tomonidan ko‘riladi, agar ish ko‘rish boshlanganidan keyin qilingan bo‘lsa, ishni birinchi instantsiya sudidan tashqari sud majlisida sudning to‘la tarkibida hal qiladi. Bu to‘g‘rida iltimosni ko‘rishda sud ikki holatni: birinchidan, uchinchi shaxs sifatida protsessda ishtirok etish uchun qonunda nazarda tutilgan asosning bo‘lishi-bo‘lmasligini va ikkinchidan, har ikki nizoning bir protsessda hal qilinishi maqsadga muvofiq bo‘lish-bo‘lmasligini e’tiborga oladi.
Uchinchi shaxs ishtirok etishi lozim bo‘lgan fuqarolik ishining barcha manfaatdor shaxslar qatnashgani holda ko‘rilishi birinchidan, sud va taraflarning vaqtlarini ancha tejashlikka imkon beradi; ikkinchidan, agar dastlabki mulkiy nizo alohida ko‘rilsa, bu to‘g‘rida chiqarilgan qarorga muvofiq nizoli mulkning keyinchalik sotilishi yoki ishlatib yuborilishining oldi olinadi; uchinchidan, nizoli huquqni alohida-alohida ko‘rilganida, uning yuzasidan qarama-qarshi hal qiluv qarorlarining chiqarilmasligi mumkin bo‘ladi.
Protsessda uchinchi shaxsning ishtirok etishiga yo‘l qo‘yilishi to‘g‘risida sudyaning yoki sudning chiqargan ajrimi qat’iy bo‘lib, shikoyat qilinmaydi. Uchinchi shaxsning ishda ishtirok etishi to‘g‘risidagi iltimosini rad qilish to‘g‘risidagi ajrimi yuzasidan esa shikoyat berilishi yoki protest keltirilishi mumkin. Ammo ishda ishtirok etishga yo‘l qo‘yilmagan uchinchi shaxs alohida mustaqil da’vo qo‘zg‘atish yo‘li bilan nizoli predmetga nisbatan bo‘lgan huquqini himoya qilishga haqli bo‘ladi.
| 