| O‘zlashtirish savollari
1. Fuqarolik protsessiga oid huquqiy munosabatlar tushun chasi.
2. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarni vujudga kelish asoslari.
3. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlarning sub’ektlari va ularning tasnifi.
4. Odil sudlovni amatga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar, ularning protsessual huquqiy holati.
5. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar tushun chasi, tarkibi hamda ularning huquq va majburiyatlari.
3-MAVZU. FUQAROLIK PROTSESSIDA TARAFLAR
Tayanch iboralar: fuqarolik protsessida taraflar tushun chasi, taraflarning protsessual huquq va burchlari, fuqarolik protsessida birgalikda ishtirok etish, birgalikda ishtirok etiganing maqsadi, asoslari va uning turlari, birgalikda ishtirok etuvchilarning protsessual huquq va majburiyatlari, ishga daxldor bo‘lmagan taraflar tushunchasiva ularni almashtirish tartibi, protsessual huquqiy vorislik tushun chasi, asoslari va protsessga kirishish tartibi.
Dars o‘tish vositalari: mavzu nazariy ahamiyat kasb etishi bilan uni asosan ma’ruza tarzida O‘zbeksiton Respublikasi Prezidenti tomonidan sud-huquq sohasini isloh qilishga qaratilgan vazifalari hamda Oliy sudning Plenum qarorlarining me’yor-normalarini sharh-lash orqali yoritiladi hamda zaruratga qarab savol-javoblar uyushtiriladi.
Dars o‘tish usullari: darsning mohiyatini ijtimoiy-gumanitar fanlar yutuqlaridan foydalangan holda yorqin tahlil qilish va seminarda har bir talabaning fikrini eshitish bilan yakunlanadi.
Bizga ma’lumkin fuqarolik protsessining asosiy ishtirokchilari da’vogar va javobgar hisoblanadi va aynan shu ikki sub’ekt o‘z o‘rnida fuqarolik protsessining asosiy ishtirokchilari taraflari bo‘ladi. Shuningdek fuqarolik protsessining taraflari sifatida korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari ham bo‘lishi mumkin.
Fuqarolik protsessida taraflarning ishtirok etishi ularning sudga murojaat etishi muhim ahamiyat kasb etadi. Murojaat etishning mazmuniga ko‘ra ham ularni bir necha turga bo‘lish mumkin. Masalan, ijtimoiy munosabatlarning mulkiy xarakterga ega bo‘lishi hamda nomulkiy xarakterdagi munosabatlarda ya’ni sha’n qadr qimmatga etkazilgan huquqlarni buzish holatlarida ham har doim huquqi buzilgan shaxsning sudga da’vo qo‘zg‘atishdan iborat bo‘ladi. Shunigdek davlat organlari yoki mansabdor shaxslarining hamda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining noqonuniy xatti xarakatlari tufayli buzilgan huquqlarni tiklash bo‘yicha sudga shikoyat bo‘yicha murojaat etgan shaxslarni, Shu bilan birga fuqarolik protsessiual tartibda fuqarolar bilan bog‘liq yuridik faktlarni aniqlash to‘g‘risidagi nizosiz ishlar bilan bog‘liq ariza bilan murojjat etgan shaxslarni ham ko‘rish mumkin.
Fuqarolik protsessual huquqning asosiy talablaridan biri uning ishtirokchilari hamda uning taraflari bo‘lib, ular hamma vaqt o‘zlariga berilgan barcha protsessual huquqlardan vijdonan, halol, insofli tartibda foydalanishga majburdirlar. Shuningdek fuqarolik protsessi ishtirokchilariga jarayonni cho‘zish yoki buzish maqsadida har qanday g‘ayriqonuniy harakatlarni qilishga sud yo‘l qo‘ymaydi.
Taraflar ham o‘z navbatida ishda ishtirok etuvchi shaxslar tarkibiga kiradi va ularning protsessual asoslari FPK ning 33-moddasida hamda ushbu ishtirokchilarning protsessual huquq va majburiyatlari FPKning 34-modasida belgilab qo‘yilgan.
Fuqarolik protsessida ishtirok etuvchi taraf deb FPK ning 39-moddasida alohida ta’rif berilgan. Ularning protsessual huquq va majburiyatlari esa FPKning 40-moddasida belgilangan. Shuningdek fuqarolik protsessual qonunchilik fuqarolik protsesining ishtirokchisi hisoblangan taraflarga protsesda birgalikda ishtirok etishni ham belgi-laydi va buning huquqiy asosi FPKning 41-moddasida belgilangan. Shu bilan birga fuqarolik protsessual qonunchilik ishda taraf sifatida ishtirok etayotgan shaxslarga protsessual huquqiy vorislikni olishga ham yo‘l qo‘yadi va u FPKning 43-moddasida mustahkamlangan.
Jarayonda, ya’ni fuqarolik ishining ko‘rilishida teng darajada ishtirok etish huquqi taraflarning bir qator protsessual huquqlardan bab-baravar foydalanishlarini bildiradi. Bu printsipga rioya qilingani holda taraflar ish materiallari bilan tanishish, ish materiallaridan ko‘chirmalar va nusxalar olish, chetlatishni bildirish, dalillar keltirish yoki dalillarni tekshirishda ishtirok etish, ishda ishtirok etish, ishda ishtirok etuvchi guvohlarga, ekspertlarga, mutaxassislarga savollar berish, sudga iltimoslar qilish, og‘zaki va yozma bayonotlar berish, ishning sudda ko‘rilishi davomida vujudga kelgan barcha masalalar yuzasidan o‘z vajlarini keltirish va fikrlarini aytish, ikkinchi tarafning iltimoslariga, ko‘rsatgan vajlari va iltimoslariga qarshi e’tirozlar bildi-rish, sudning hal qiluv qarori va ajrimlari ustidan shikoyatlar berish, hal qiluv qarorining majburiy ravishda ijro etilishini talab qilish sudning hal qiluv qarorlari ijro etilishida sud ijrochisining muayyan harakatlari-da qatnashish, Shuningdek qonun bilan berilgan boshqa protsessual huquqlardan keng darajada foydalanishga haqli bo‘ladilar.
Nizoli huquq to‘g‘risidagi masalalar sudda ko‘rilishi va hal qilinishida taraflar jarayonnining boshqa ishtirokchilaridan farq qilib, o‘zlariga xos huquqlarga ega bo‘ladilar. Chunonchi: da’vogar da’voning asosini yoki predmetini o‘zgartirishga, da’vo talablarining miqdorini oshirishga yoki kamaytirishga yoxud da’vodan voz kechishga, da’vogar esa da’voga iqror bo‘lishga haqli bo‘ladi.
Taraflar jarayonning har qanday davrida ishni kelishuv bitimi bilan tamomlashlari mumkin (FPKning 40-moddasini 4-qismi). Taraflarning bu huquqlari qonunga binoan sud nazorati ostida amalga oshiriladi.
Sud da’vogarning da’vodan voz kechishini, javobgarning da’voga iqrorligini basharti, bu harakatlar qonunga xilof bo‘lsa yoki kimning bo‘lmasin huquqini va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzsa, qabul qilmaydi va taraflarning keliShuv bitimini tasdiqlamaydi.
Agar da’vodan voz kechish, da’voga iqror bo‘lish, kelishuv bitimi taraflarning erkiga, qonunga, davlat manfaatlariga xilof bo‘lsa, taraflardan birining yoki boshqa shaxslarning manfaatlariga zarar keltiradigan bo‘lsa, sud ish yuzasidan to‘plangan dalillarni tekshirishni davom ettiradi va mazkur ishning holatlariga muvofiq tarzda qaror chiqaradi.
Sud taraflarga tegishli bo‘lgan huquqlarning amalga oshirilishida ularga har tomonlama yordam beradi, huquqlarini tushun tirishda muayyan protsessual harakatning qilinishi yoki qilinmasligining oqibatlari to‘g‘risida ogohlantiradi.
Taraflar o‘zlariga berilgan barcha protsessual huquqlardan vijdonan, insofli ravishda foydalanishga majburlar. Jarayonni cho‘zish yoki buzish maqsadida har qanday g‘ayriqonuniy harakatlar qilinishiga sud yo‘l qo‘ymaydi.
| 