83
1.O‘zbek terminologiyasi sistemasidagi paradigmatik munosabatlar.
2.O‘zbek terminologiyasi
sistemasida polisemiya,sinonimiya va
antonimiya.
Asosiy tushunchalar: monosemantika, polisemiya, paradigmatik
munosabatlar, giperonim,-giponim, partonimik munosabatlar, graduonimik
munosabatlar, omonimik qatorlar,sinonimiya, antonimiya,antonim juftliklar,
kontrar,komplementar.
E’tirof
etish joizki, terminologik sistemadagi terminlarning
salmoqli qismi monosemantik hisoblanadi. Terminning tabiati ham ayni
shuni talab qiladi. Turli terminlogik sistemalarda qo‘llanayotgan quyidagi
terminlar shu jihati bilan xarakterlanadi:
saylovchi, ko‘chirmakash, qarzdor,
hissador, daromad,soliq, qo‘riqxona, parlament, kansler, kompilyatsiya,
konstitutsiya, konsul, tintuv, patent, ombudsman, tergov, jinoyatchi, ishonch
yorlig‘i, oliy sud va h.k.
Shu bilan birga u yoki bu sohada qo‘llanayotgan ayrim terminlardan
bir nechta ma’noni ifodalash uchun foydalanilayotgani ham sir emas.
Xususan, tilshunoslikda
aksentuatsiya o‘zlashmasi 1. so‘z yoki gapdagi
ma’lum qismlarni urg‘u yordamida ajratish; 2. tilning urg‘u sistemasi; 3.
matnda urg‘uni belgilash ma’nolarini ifdalash
maqsadida ishlatilmoqda
(Hojiyev, 2002.24).
Huquqshunoslik sohasida
akt o‘zlashmasining 1. akt; 2. harakat, ish;
3. dalolatnoma ma’nolarini ifodalashi qayd etilgan (Ahmedov, Bektemirov.
2002.15).
Harbiy terminlar sirasidan o‘rin olgan
vaxta termini 1. kemada
navbatchilik; posbonlik, soqchilik; 2. kema ekipajining navbatda turgan,
posbonlik qilayotgan qismi; 3. muhim
obyektlardagi navbatchilik, soqchilik
ma’nolarini ifodalashga yo‘naltirilgan (RO‘L 1,1983.100). Ayni
terminologik sistemada faol qo‘llanuvchi
granata termini 1. portlovchi
snaryad hamda 2. irg‘itiladigan gimnastika asbobini anglatishda qatnashadi.
Shaklan o‘xshash terminlarning turli fan sohalari terminlogiyasida
qo‘llanib, omonimik qatorlarni yuzaga chiqarishi ehtimoldan xoli emas.
Chunonchi,
boks I –sport. boks;
boks II- tib. boks, alohida xona;
giperbola I-
til. mubolag‘a;
giperbola II - mat. giperbola (konus kesimlaridan biri);
morfologiya I -til. grammatikaning so‘z turkumlari haqidagi bo‘limi;
morfologiya II -tib.; biol.odam va hayvon tanasidagi organlar va to‘qimalar
shakli hamda tuzilishini o‘rganadigan fan;
konvergensiya I- biol. turli
organizmlarda bir xil tashqi muhit ta’sirida o‘xshash
belgilarning paydo
bo‘lishi
; konvergensiya II -fiz. ikkala ko‘z o‘q chizig‘ining bir nuqtada
uchrashuvi;
konvergensiya III.- tib. o‘xshashlik, yaqinlik;
konvergensiya IV-
til.-birdan ortiq tovushning tarixiy taraqqiyot natijasida bir tovushga
birlashishi;
bo‘z I- mato turi;
bo‘z II –ot turi (rangi bo‘yicha);
bo‘z III-
cho‘l, dasht, yobon;
bo‘z IV- bot. tukli kovil;
assotsiatsiya I-psix. muayyan
sharoitda psixologik hosilalar orasida paydo bo‘ladigan aloqa;
assotsiatsiya
II-biol.tuzilishi va turlari
bir xil fitotsenozlar majmui;
assotsiatsiya III –
84
kimyo. molekulalar yoki ionlarning molekulalararo elektr tabiatli harakat
kuchi ta’sirida guruhlarga bo‘linishi;
assotsiatsiya IV-siyos. uyushma,
birlashma;
assotsiatsiya V –til. til birliklarining shakli yoki mantiqiy-
semantik belgisiga ko‘ra o‘zaro birlashishi va h.k. Shunga o‘xshash holat
tibbiyot, tilshunoslik va boshqa sohalarda qo‘llanayotgan
konversiya,
substansiya, substitutsiya, transformatsiya kabi omonimlar qatorida ham
aksini topgan.
O‘zbek terminologiyasi sistemasida paradigmatik munosabatlar
ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Turli soha terminologiyasi tilning leksik
qatlamlari singari ochiq sistema hisoblanib,
unda giper-giponimik,
