Partonimiya tilda xolo-meronimik, ya’ni butun-bo‘lak munosabatini

86
barcha shakllanish va rivojlanish bosqichlarida mavjud bo‘lgan termin-
sinonimlarning salmoqli ulushini mutlaq sinonimlar tashkil qiladi: bilga-
bilguchi “olim”, satg‘uchi-sart “savdogar, tojir”, elchi-rasul “elchi”, elchi-
rasul-payg‘ambar “payg‘ambar”, qarg‘a-quzg‘un “qarg‘a”, chayon-aqrab 
“Chayon burji”, yulduz ilmi-nujum ilmi-ilmi nujum “astronomiya, 
astrologiya”, to‘p-zambarak, to‘pchi-artilleriyachi, attashe-vakil, shinak-
tuynuk, qo‘poruvchi-diversiyachi, tilshunoslik-lingvistika, graduonimiya-
darajalanish, mablag‘-budjet, hisobchi-buxgalter, sotqin-xoin va h.k. 
Stilistik termin-sinonimlar mumtoz asarlar, ayniqsa, nazmda bitilgan 
obidalar so‘z boyligida bot-bot ko‘zga tashlanadi: Tir-Munshiy “Merkuriy”, 
Mirrix-Turki falak “Mars”, aloqachi-chopar, g‘o‘l-qalb “qo‘shin markazi”, 
janggoh-ma’rakagoh “jang maydoni”, urush-ma’raka “jang”. Hozirgi 
o‘zbek terminologiyasi ham stilistik sinonimlardan xoli emas: gepatit-sariq, 
moychechak-romashka, qiynash-azoblash-iskanjaga olish va h.k. Ilmiy-
texnikaviy terminlar tarkibida stilistik terminlar uchramaydi. 
Turli terminologik sistemalarda qo‘llanuvchi ayg‘oqchi-josus, 
implantatsiya-transplantatsiya “ko‘chirib o‘tkazish”, maosh-nafaqa, 
miqdoriy ustunlik-miqdoriy ortiqlik, narx-baho, handaq-choh-o‘ra, asir-til, 
hujum-hamla, karvon-oboz,biyobon-dasht-sahro-cho‘l, frazeologiya-idioma-
turg‘un so‘z birikmasi-turg‘un birikma-frazeologik birlik-frazeologik 
birikma-frazeologiz-frazema singari leksik birliklar semantik termin-
sinonimlar uyasini yuzaga chiqaradi. 
Sir emaski, ikki so‘z yoki termin leksik ma’nosining o‘zaro qarama-
qarshi ifodaga ega bo‘lishi ekstralingvistik hodisa hisoblanmish 
antonimiyani yuzaga chiqaradi (Mirtojiyev 2010.233).
Bir semantik maydonda mavjud bo‘ladigan antonim juftliklar o‘zbek 
terminlogiyasi sistemasida azaldan faol qo‘llangan. Qadimgi turkiy til va 
eski turkiy til leksik boyligida bay “boy, badavlat, mulkdor”/chig‘ay “ 
yo‘qsil”; qullig‘ “quldor”/qul “qul, g‘ulom”; yatg‘aq “tungi soqchilar” / 
turg‘aq “kunduzgi soqchilar”; asig‘ “foyda, kirim” / yas “ziyon, chiqim”; 
alimchi “qarz, kredit beruvchi” / berimchi “qarzdor, kredit oluvchi”; alim 
“kirim, foyda” / berim “qarz, chiqim”; yaylag‘ “yozgi qo‘nimgoh” / qishlag‘ 
“qishki qo‘nimgoh”; yash “hayot” / olum “o‘lim”; yag‘uq “qarindosh” / yat 
“begona, yot”; yag‘i “dushman”/ yag‘uq “do‘st, birodar” singari antonim 
juftliklar keng qo‘llanishda bo‘lgan.
Eski o‘zbek adabiy tilida ushbu hodisaning yanada rivojlangani 
kuzatiladi: foyda/ziyon; g‘aniy “boy, badavlat”/yo‘qsul “kambag‘al”; 
boylik/faqrlik; do‘st/aduv “dushman”; burang‘ar “qo‘shinning o‘ng 
qanoti”/juvang‘ar 
“qo‘shinning 
so‘l 
qanoti”; 
g‘olib/mag‘lub;
g‘alaba/shikast; hujum/mudofaa shular jumlasidandir.
Tezlatgich/sekinlatgich, ochiq pozitsiya/yopiq pozitsiya, hujum-
chekinish, yengil suv/og‘ir suv (kimyo), og‘ir tank/yengil tank (harb.), keng 
front/tor front (harb.), suv usti kemasi/suv osti kemasi (harb.), 
mahfiy/nomahfiy, qo‘nish/uchish (harb.), qo‘shuv/ayiruv (mat.), manfiy-
musbat (fiz.), fermentlar/antifermentlar (tib.), assimilyatsiya/dissimilyatsiya 

87
(tib.; til.), funksiya/disfunksiya (tib.), semizlik/oriqlik (tib.), eksport-import 
(iqt.), jazoni yengillashtiradigan holatlar-jazoni og‘irlashtiradigan holatlar 
(huq.), simmetriya/asimmetriya (til.) singari termin-antonimlar hozirgi 
o‘zbek terminologyasida istalgancha topiladi. 
Keyingi paytlarda leksik-semantik jihatdan zid munosabatda bo‘lgan, 
paradigmatik jihatdan yagona differensiyalovchi belgi orqali farqlanuvchi 
antonimik birliklar kontrar, kontradiktiv, komplementar va gradual turlarga 
bo‘lingan tarzda tasniflanmoqda (Fedorchenko 2004.91). 
Komplementar antonimlar ikki termin orasidagi binar munosabatga 
asoslanadi: 
tergovchi/jinoyatchi, 
minalashtirish/minasizlantirish, 
ko‘tarish/tushirish (harb.), kirim/chiqim, kun/tun, implisitlik/eksplisitlik, 
simmetriya/asimmetriya (til.) va h.k.
Konradiktiv antonimlar sirasiga termin-birikmalar kiritiladi: barqaror 
narx/beqaror narx; qadrli valyuta/qadrsiz valyuta; ochiq nishon/yashirin 
nishon (harb.); suyuq yoqilg‘i/qattiq yoqilg‘i; yoyilish rayoni/jamlanish 
rayoni (harb.); og‘ir artilleriya/yengil artilleriya; foizli depozit/foizsiz 
depozit; ochiq safarbarlik/yashirin safarbarlik; katta leytenant/kichik 
leytenant; og‘ir atletika/yengil atletika va h.k. 
Kontrar ziddiyat terner, ya’ni ikkidan ortiq terminlar o‘rtasidagi 
qarama-qarshilik oqibatida yuzaga chiqadi: hujum, hamla/chekinish, orqaga 
qaytish;shafqatli,rahmdil, 
mehribon, ko‘ngilchan/shafqatsiz, berahm, 
bag‘ritosh va h.k. 
So‘z yoki terminlar orasidagi antonimlikni aniqlashda ular o‘rtasidagi 
umumiy belgilarni izlash muhim ahamiyat kasb etadi. So‘nggi paytlarda ana 
shunday 
umumiy 
belgilardan 
biri 
sifatida 
antonim 
juftliklarni 
voqelantirishda ikki so‘z yoxud termin o‘rtasida oraliq tushunchaning 
mavjudligiga e’tibor qaratilmoqda. Qayd etilgan fikrni quyidagi ashyoviy 
misollar ham dalillaydi: og‘ir tank/o‘rtacha tank/yengil tank; balandlab 
uchish/o‘rtacha balandlikda uchish/pastlab uchish (harb.); yengil soliq 
yuki/o‘rtacha soliq yuki/og‘ir soliq yuki va h.k. 
Xullas, umumtilda sodir bo‘luvchi leksik-semantik jarayonlar 
terminologiyada qisqartirilgan ko‘lam yoxud o‘zgargan tarzda voqelanadi.
Terminologiyadagi polisemiya asosan metaforik va metonimik ma’no 
ko‘chishi oqibatida yuzaga chiqadi.
Omonimiya ko‘pma’noli so‘zlarning boshqa-boshqa leksemalarga 
aylanishi jarayoni natijasi bo‘lib, fanlararo va sistemalararo omonimiya 
nomi ostida terminologiyadan joy oladi (Danilenko 1077; 205). 
Soha terminologiyasining dastlabki shakllanish bosqichlarida o‘ta 
faol bo‘lgan sinonimlarning ma’noviy ko‘rinishi ularga xos egalik qilish va 
aniqlik kiritish singari vazifalar bilan amalga oshadi. 
Fan tilida antonimlarning ikki turi, ya’ni leksik hamda so‘z yasovchi 
antonimlar o‘z ifodasini topadi.

Download 1,46 Mb.