|
Ikki tarkibli termin-birikmalarBog'liq H.Dadaboyev. O\'zbek terminologiyasi (1)Ikki tarkibli termin-birikmalar: so‘z turkumi, atoqli ot,
umumiy summa, axborot maxfiyligi, kodlash usuli, korporotiv sayt,
aksiz boj, yashirin soliq, yillik daromad, valyuta tushumi, zarbdor
aviatsiya, avtomobilchilar rotasi, kosmik texnologiyalar, isitish
qozoni, yengil atletika, ot sporti, qo‘l t o‘pi , qiyosiy tilshunoslik,
kvantitativ urg‘u va h.k.
Uch
tarkibli
termin-birikmalar:
global
kompyuter
tarmog‘i, internet xizmati turlari, xalqaro soliq konvensiyasi, yalpi
ichki mahsulot, aviatsiyani boshqarish markazi, erkin uchish
hududi, taktik jangovar mashg‘ulot, chim ustida xokkey va h.k.
To‘rt tarkibli termin-birikmalar: axborot muhofazasini
sug‘urta qilish, qarzni bo‘lib to‘lash muddati, raketa eltuvchi
dengiz aviatsiyasi, juft konturli turboreaktiv dvigatel, fiskal xotirali
nazorat mashinasi va h.k.
Besh va undan ortiq tarkibli termin-birikmalar: pul
birligi rasmiy darajasining pasayishi,qattiq yoqilg‘i bilan
ishlaydigan to‘g‘ri oqimli havo-reaktiv dvigatel,suvosti kemasiga
qarshi boshqariladigan reaktiv qurol , talabning oshib ketishi
bilan bog‘liq inflyatsiya, moliyaviy va iqtisodiy hisob-kitoblarda
qo‘llanuvchi vaqt birligi va h.k.
O‘zbek tili terminologiyasi tizimada semantik yo‘l
bilan yasalgan terminlar ham ko‘zga tashlanadi . Terminlar
sistemasida metaforaning o‘rni va rolini o‘rganish XX asrning 60-
yillaridan boshlangan edi. M. Pavlovaning ta’kidlashicha, termin-
metaforaning yuzaga kelishi har doim aniq individning ijodiy akti
bilan boshlanadi. Metaforik ijod aktida albatta ikkita shaxs, ya’ni
metaforani yasovchi va ushbu metaforaning mazmun-ma’nosini
idrok etuvchi qatnashishi shart. Aks holda obraz, o‘xshatish,
analogiya tom ma’nodagi metafora bo‘lmaydi. Zotan, uning asosiy,
ya’ni ma’lumot (informatsiya) uzatish va muloqot vositasi sifatida
xizmat qilish vazifasi yo‘qolishi mumkin (Pavlova,1998).
Semantik kalka (metaforalashish)da kelib chiqishi
jihatidan chet tiliga xos bo‘lgan yangi ma’noni o‘zbek tili lug‘at
tarkibida ishlatilib kelayotgan so‘z o‘zlashtiradi. Globallashuv,
internet va kompyuterlashtirish zamonida o‘zbek tili tomonidan
o‘zlashtirilayotgan ruscha-baynalmilal terminlar, xalq turmush
tarzining turfa jabhalarini qamrab olgan holda, o‘zbek adabiy tili
lug‘at tarkibidan mustahkam o‘rin egalamoqda.
80
O‘zbek tili terminologiyasi, xususan, ilmiy-texnikaviy
terminologiya ham semantik kalkalash yordamida muttasil boyib
bormoqda. Ma’noviy kalkalash jarayonida muayyan ruscha-
baynalmilal ilmiy-texnikaviy terminning ma’nosini ifodalash
o‘zlashtiruvchi, ya’ni o‘zbek tilidagi mutanosib, mos leksik
birlikka
yuklatiladi.
Ruscha-baynalmilal
ilmiy-texnikaviy
terminlarni semantik kalkalash oqibatida yangi ma’no kasb etgan
asl o‘zbekcha so‘zlar til terminologiyasi tizimining taraqqiyotida
munosib ulushga ega.
Quyida misol tariqasida keltirilgan terminlar bevosita
semantik (metaforik) kalkaning mahsuli hisoblanadi: barmoq
(tex.palets), oziqlash//oziqlantirish (tex. pitaniye), quloq ( tex.
uxo), ko‘ylak (tex. rubashka), yeng (tex. rukav), yostiq (tex.
podushka), belbog‘ (tex. poyas), cho‘ntak (tex. karman), qalpoq
(bot. shlyapka), qalpoqcha (tex.golovka ), tish (tex. zub, zubets) ,
tirsakli ( tex. kolenchatiy ), jism (mat.;fiz.telo), tuxumhujayra ( biol.
yaytsekletka) va h.k.
Terminlarning meforalashishi quyidagi yo‘llar bilan amalga
oshiriladi:
tashqi yoki shakliy o‘xshashlik asosida : barmoq halqasi,
yashil kompyuter, tumshuq (kema tumshug‘i), tuynuk, quti (harb.
magazin qutisi), zamburug‘ (tib.), saraton (tib.) va h.k.;
vazifalarning o‘xshashligi asosida: elektron hamyon,
elektron armiya, manzil niqobi, qalpoq qurilmasi va h.k.;
harakat tarzi o‘xshashligi asosida: sun’iy tafakkur, sukut
(internet), boshi berk holat, ma’lumotlar bo‘lagi va h.k. ;
rang-tusdagi o‘xshashlik asosida : yolg‘on simvol, avvalgi iz,
qaynoq almashtirish, davriy halqa va h.k.;
amaldagi terminni yangi tushunchani ifodalash maqsadida
qo‘llash asosida : tezkor xotira (main memory), ko‘zgu (mirror),
tarmoq choki (network wearing), elektron aravacha (shopping cart
program) singari terminlar internent terminologiyasida keng
qo‘llanmoqda (Saidqodirova, 2018, 21).
|
| |
