|
Alisher navoiy nomidagi toshkent davlatBog'liq H.Dadaboyev. O\'zbek terminologiyasi (1)zanjirsimon (biol.), odamsimon, qisqichbaqasimon, kitsimon,
krotsimon (ko‘rsichqonlar), o‘rgimchaksimon, maymunsimon,
tatinsimon (masalan, burunduqlar, olasichqonlar), mushuksimon,
itsimon, bug‘usimon. Ba’zan tibbiyot, kimyo va anatomiyaga doir
tushunchalarni ifodalashda qatnashadi: bargsimon (tib. barg),
gazsimon, qalqonsimon ( anat. bez), ipsimon, kipriksimon va h.k.
– aro so‘z - affiksli so‘z yasovchi model
Asl turkiy –aro (“promejutok”) so‘z - affiksli ushbu
sermahsul model ilmiy va texnikaviy sohaga xos terminlarni
yasashda faol ishtirok etadi: : xalqaro, qit’alararo, planetalararo,
fanlararo,
korxonalararo,
millatlararo,
xo‘jaliklararo,
hujayralararo (biol. hujayra ), qobirg‘alararo (tib. qobirg‘a),
turlararo (biol.tur ), zonalararo, banklararo (iqt.) va h.k.
be- prefiksli so‘z yasovchi model
Kelib chiqishi jihatidan fors - tojik tiliga xos be- prefiksli
ushbu kammahsul model asosdan anglashilgan sifat, fazilatning
mavjud emasligi, yo‘qligini ifodalaydi: betaraf, bevosita (harb.
vosita ), begunoh, bexatar, bevatan va h.k.
no- prefiksli so‘z yasovchi model
Fors-tojik tilidan ancha barvaqt o‘zbek adabiy tiliga kirib
kelgan no- old qo‘shimchali mazkur kammahsul model ishtirokida
inkor ma’nosini bildiruvchi sifat-terminlar yasaladi: nomahfiy,
noqonuniy, noma’lum (harb. ma’lum), nodavlat, notijorat, noaniq
(lingv. aniq ), nochiziqli, norasmiy, nostandart, nokontakt,
nobiologik, nokristallilik va h.k.
ser- prefiksli so‘z yasovchi model
73
Forscha – tojikcha ser – prefiksli bu mahsuldor model ot
so‘z turkumli so‘zlardan asosda voqelangan mo‘l-ko‘llik ma’nosini
ifodalovchi sifat-terminlarni yuzaga chiqaradi : sersuv, sergo‘sht,
seryomg‘ir, serildiz, serkepak, sersut, sertola, serchiqit, serunum
va h.k.
Ser – prefiksli modelning nafaqat sof o‘zbekcha (turkcha)
shuningdek, forscha-tojikcha, arabcha va ruscha-baynalmilal
leksik birliklardan ham sifat-terminlar yasashini alohida ta’kidlash
kerak bo‘ladi- serdaromad, sermahsul va h.k.
kam - prefiksoidli so‘z yasovchi model
Kam- o‘zbek tili grammatikasiga tegishli ba’zi bir
asarlarda qo‘shma sifatlarning birinchi komponenti tarzida
baholansa, boshqa birlarida esa prefiksoid sifatida belgilanadi.
Ilmiy terminologiyada ancha mahsuldor hamda faol
hisoblanuvchi kam- prefiksoidi qatnashgan model boshlang‘ich
asosdan anglashilgan miqdorning ozligi ma’nosini ifodalovchi
sifat-terminlarni yasaydi: kamqon, kamsut, kamsuv, kamhosil,
kamdaromad, kamxarj, kamxarajat, kamquvvat, kamchiqim,
kammahsul va h.k.
– (v) iy affiksli so‘z yasovchi model
Arab tilidan o‘zlashgan - (v) iy affiksli model ot
turkumidan sifat-terminlarni yasash uchun xizmat qiladi.
-(v) iy affiksli model unli fonemelar bilan tugagan otlardan
tubandagi terminlarni hosil qiladi: konstitutsiyaviy, yadroviy,
kimyoviy, fizikaviy, ma’noviy, fuqaroviy, samoviy, kolliziyaviy
(kolliziya), oilaviy, fazoviy va h.k.
Undosh fonema bilan tugagan otlardan nisbiy sifat-
terminlar yasaydi: miqdoriy, ma’muriy, harbiy, tibbiy, qonuniy,
intizomiy, iqtisodiy, majburiy, ixtiyoriy, majoziy, tahliliy, tavsifiy,
tanqidiy,turkiy, forsiy va h.k.
-(v)iy affiksi qo‘shilishi natijasida –a, -at bilan tugaydigan
arabcha otlar ushbu qo‘shimchlarini tushirib qoldiradi: milliy
(millat ), s iyosiy (siyosat), ijtimoiy (ijtimoiyot), moddiy (modda),
|
| |
