98
2. Soha terminologiyasida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar.
3. Terminlarni unifikasiyalash va tartibga solish.
Asosiy tushunchalar: arxaizm, eskirgan so‘z, istiloh, motivlangan,
motivlanmagan, semantik ko‘chim, kalkalash, so‘z yasovchi affiks, suffiks,
tushuncha, element, almashtirish, fe’ldan yasalgan ot-terminlar.
Arxaizmlar ostida o‘tmishda faol qo‘llangan, biroq vaqt-zamon
o‘tishi bilan ishlatilish chastotasi o‘ta susaygan yoxud o‘rnini tub yoki
o‘zlashmalarga bo‘shatib berishga majbur bo‘lgan leksik birliklar nazarda
tutiladi. Arxaizmlar o‘zbek tili so‘z boyligining shakllanish va
rivojlanishining bizga ma’lum barcha davrlarida mavjud bo‘lgan.
Sobiq
sho‘rolar hukmronligi davrida o‘zbek tili leksikasida qadimdan faol
qo‘llanib kelgan ko‘pdan-ko‘p tub hamda arab va fors-tojik tilidan turli
omillar oqibatida o‘zlashgan so‘z va iboralar ruscha yoki rus tili orqali
G‘arbiy Yevropa tillaridan kirib kelgan leksik birliklar bilan almashtirilgan
edi.
Buning natijasida, eski turkiy til va eski o‘zbek adabiy tilida ishlatilgan
minglab so‘zlar, terminlar eskirgan, ya’ni arxaizmlar sirasiga kirib qolgan
edi. O‘zbek tilining 1980 yilda Moskvada nashr qilingan ikki tomdan iborat
izohli lug‘atida talaygina so‘zlarga eskirgan belgisi qo‘yilgani ma’lum.
O‘zbekiston Respublikasi 1991 yilda o‘z mustaqilligini qo‘lga
kiritgach, mamlakat rahbariyati va hukumati oldida yuqoridagi nohaqlikka
barham berish, moziyda ajdodlar tilida keng ko‘lamda ishlatilgan so‘z va
terminlarga qayta jon ato etib, ularga til so‘z boyligidan munosib o‘rin
berish, ya’ni eskirgan tamg‘asi bosilgan leksik birliklarni ruscha va u orqali
tilimizga zo‘rma-zo‘raki olib kirilgan g‘arbiy yevropacha so‘z va istilohlar
o‘rnida qo‘llash borasida jiddiy harakatlar amalga oshirildi. Buning natijasi
o‘laroq, o‘zbek
tilining leksik tarkibi, xususan, terminlar tizimida sezilarli
o‘zgarishlar yuz berdi. Ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olgan
ushbu hodisa oqibatida ko‘pdan-ko‘p eskirgan so‘zlar qaytadan muomalaga
olib kirildi, va aksincha, totalitar tuzum va kommunizm qurish g‘oyasi,
mafkurasi bilan bog‘liq tushunchalar insonlar
turmush tarzidan chiqib
ketgach, ularni ifodalovi ko‘pgina so‘z va terminlarni ishlatishga ortiqcha
hojat qolmadi. Chunonchi,
demokratik sentralizm, sotsializm, tarixiy
materializm, ilmiy kommunizm kabi termin va birikmalar tarix sahifasidan
o‘rin oldi. Aksincha, tom ma’nodagi erkin va ozod davlat barpo etish
mafkurasi ostida o‘z yo‘lini tanlab olgan o‘zbek xalqi turmish tarzida paydo
bo‘lgan mutlaqo yangi tushunchalar va realiyalar eski so‘zlar
qatoriga
kiritilgan leksemalar yordamida ifodalandi. Bunday holat ayniqsa, ijtimoiy-
siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminlar tizimida ravshan ko‘zga tashlandi.
Davlat boshqaruv strukturasining ijrochi, qonun chiqaruvchi va nazorat
qiluvchi organlariga taqsimlanishi shu sohalarga oid terminlar tizimining sof
o‘zbekcha yoki arabcha va forscha-tojikcha so‘zlar
hisobiga kengayishiga
olib keldi. O‘zbek tili ijtimoiy-siyosiy terminlar tizimidan
vazir, bosh vazir,
vazirlik, viloyat, tuman, qo‘rg‘on, hokim, viloyat hokimi, tuman hokimi,
hokimlik// hokimiyat, oqsaqol, qishloq oqsoqoli singari arxaizmlar
