|
Alisher navoiy nomidagi toshkent davlatBog'liq H.Dadaboyev. O\'zbek terminologiyasi (1)nigilist, sotsialist, oportunist, kommunist va h.k.). Biroq aksariyat hollarda
terminlar yasashda qatnashgan suffikslar o‘zbek tilining aynan bir xil,
o‘xshash affikslari bilan almashtiriladi.
So‘z yasovchi suffikslari –chi affiksi bilan almashtirilgan
terminlar
a) - ist: tank-chi (tankist), traktor-chi (taktorist), shtanga –chi
(shtangist), parashyut-chi (parashyutist), roman-chi (romanist), torpeda-chi
(torpedist), radiometr-chi (radiometrist), monarxiya-chi (monarxist), futbol-
chi (futbolist), signalchi (signalist) va h. k.;
b) - nik: transport-chi (transportnik), montaj-chi (montajnik),
neft-chi (neftyanik), desant-chi (desantnik) va h. k.;
v) - shik: armatura–chi (armaturshik), tunnel-chi (tunnelshik),
tramvay-chi
(tramvayshik),
falsovka–chi
(falsovshik;
falsovshitsa),
postanovka-chi (postanovshik), signal-chi (signalshik) va h. k.;
g) - chik: proxod-chi (proxodchik), raketa-chi (raketchik),
razvedka-chi (razvedchik), prokat-chi (prokatchik), parketchi (parketchik)
va h. k.;
d) - ovshik// -lshik: kran-chi (kranovshik), seyalka-chi
(seyalshik), nivelirovka-chi (nivelirovshik), shtamp-lovchi, shtampovka-chi
(shtampovshik) va h.k.;
y) – yor: lift-chi (liftyor), bashnya-chi (bashnyor), eksport-chi
(eksportyor), import-chi (importyor), boks-chi (boksyor) va h. k.;
j
)
–
tor:
aviasiya-chi
(aviator),
eksperiment-chi
(eksperimentator),
ekspropriasiya-chi
(ekspropriator),
evakuasiya-chi
(evakuator), dekorasiya-chi (dekorator) va h.k.;
i) - sk (iy): gvardiya-chi (gvardeyskiy; gvardeyets), polisiya-chi
101
(politseyskiy) va h. k.;
k) - smen: rekord-chi (rekordsmen), sport-chi (sportsmen),
polisiya-chi (polismen), yaxta-chi (yaxtsmen) va h. k.
l) - ant: diversiya-chi (diversant) va h. k.
Shunday qilib, shaxs oti, muayyan kasb-hunar egasi nomi hamda
shaxsning holati, ahvoli, vaziyatini ifodalovchi ruscha suffikslarni o‘zbekcha
(turkiy ) –chi affiksi bilan almashtirish natijasida quyidagi jihatlar
voqelanadi: a) ruscha-baylalmilal so‘zning asosi o‘zgarmagan holda yangi
termin yasaladi ( respublika-chi – respublikanets, dozimetr-chi – dozimetrist,
medalchi-medalist); b) o‘zlashma asos shakli to‘la tiklangandan so‘ng yangi
termin yuzaga keladi( seleksiya - chi – seleksioner, seyalka - chi – seyalshik)
va h.k.
O‘zbek tiliga o‘zlashgan fe’ldan yasalgan ot – terminlar.
Ma’lumki, rus tilida fe’ldan yasalgan ismlar – ni(ye), -k(a), -atsi(ya),-
izatsi(ya), -fikatsiya singari suffikslar ko‘magida hosil qilinadi. Mazkur
suffiksli terminlar o‘zbek tili terminologiyasi sistemasiga o‘zlari ifodalovchi
realiyalar va tushunchalar bilan birgalikda tayyor til birliklari sifatida kirib
keladi. Masalan: amortizatsiya, nevrotizatsiya, neyrulyatsiya, anneksiya,
assimilyatsiya, artikulyatsiya, alliteratsiya, aeronavigatsiya, korporatsiya,
kriminalistika, kriminologiya, leksikologiya, intonatsiya, dissimilyatsiya va
h.k.
Shu bilan bir qatorda, fe’ldan yasalgan ot – terminlar o‘zlashtirish
jarayonida o‘zbek tili ta’siriga uchraydi va fe’ldan ot yasovchi suffikslar
hech bir qiyinchiliksiz o‘zbekcha – lash,- lashtirish kabi faol affikslar bilan
almashtiriladi. Ba’zi bir ashyoviy materiallarga murojaat qilamiz:
a) - ni (ye): akkredit-lash (akkreditovaniye), kod-lash
(kodirovaniye),
|
| |
