havoisitgich
(vozduxonagrevatel),
havosovutgich
(vozduxooxladitel), havotozalagich (vozduxoochistitel) va h.k. So‘nggi
paytlarda birinchi komponenti qisqartmalardan tashkil topgan ikki
komponentli terminlarning o‘zbek tili terminlar tizimida faol qo‘llanishi
kuzatilmoqda. Chunonchi, internet tarmog‘ida qo‘llanayotgan DNS serveri,
BGP bayonnomasi, NSFNET tarmog‘i, ISDN standarti, BRI interfeysi,
CASE tizimi shular jumlasidandir.
Ruscha-baynalmilal murakkab qo‘shma terminlarning o‘zlashishi.
Hozirgi o‘zbek terminologiyasi tizimida haddan ziyod miqdordagi ruscha-
baynalmilal murakkab qo‘shma terminlar qo‘llanmoqda. Ushbu murakkab
qo‘shma terminlarning ma’lum qismi o‘zbek tili tomonidan tayyor, asl holda
o‘zlashtiriladi: general–mayor, unter – ofitser, shtab – kvartira, samolyot –
snaryad, pistolet–pulemyot, marsh–parad, radiometr–rengenometr, shtab-
kvartira va h.k. Bunday o‘zlashmalar o‘zbek terminologiyasining salmoqli
103
ulushini tashkil etadi.
Boshqa bir guruh murakkab qo‘shma terminlarning so‘z tartibi
o‘zbek tiliga o‘zlashish asnosida o‘zgaradi: uchuvchi –inspektor (lyotchik-
inspektor), kosmonavt- uchuvchi (lyotchik – kosmonavt), mexanik - injener
(injener – mexanik), amfibiya - tank (tank –amfibiya), buldozer – tank
(tank-buldozer), urolog- vrach (shifokor) (vrach –urolog) va h.k .
Ruscha-baynalmilal murakkab qo‘shma terminlarning uchinchi
guruhi o‘zlashish jarayonida qisman yoki to‘la o‘zbekcha leksik birliklar
bilan almashtiriladi:
Murakkab qo‘shma terminning komponentlaridan biri o‘zbekcha so‘z
bilan almashtiriladi ( yoxud kalkalanadi): shlem-niqob (shlem-kaska),
samolyot – nishon (samolyot –mishen), havo desanti (vozdushno-desantniy),
o‘qchi –radist (strelok –radist), mina – tuzoq (mina-lovushka), odam-
amfibiya (chelovek-amfibiya), kilovatt-soat (kilovatt-chas), maktab-internat
(shkola – internat), alfa-nurlar (alfa-luchi), alfa-yemirilish (alfa –raspad),
gamma-nurlar (gamma – luchi), depozit hisobi (depozitniy schyot),
fyuchers bitimlar (fyuchersniye sdelki), elektron to‘lovi (elektronnaya plata)
va h.k. Bunga o‘xshash terminlarning so‘z tartibi o‘zbek tiliga o‘zlashish
chog‘ida saqlanib qoladi.
Murakkab qo‘shma terminning komponentlaridan biri o‘zbek tilidagi
mutanosib so‘z bilan almashtiriladi ( yoki kalka yo‘li bilan tarjima qilinadi).
Bunday holatda murakkab qo‘shma terminlarning so‘z tartibi o‘zbek tilida
o‘zgaradi: tutuvchi – samolyot (samolyot-perexvatchik), buzg‘unchi –
samolyot
(samolyot-narushitel),
raketaeltar-samolyot
(samolyot-
raketanosets), demokrat-shoir (poet-demokrat) va h.k.
Murakkab qo‘shma terminlarning har ikki komponenti o‘zbekcha
ekvivalenti bilan almashtiriladi (yoxud kalkalanadi). Bunday vaziyatda
o‘zlashma terminning so‘z tartibi o‘zgarishga uchramaydi: o‘ra-tuzoq
(yama-lovushka), uchish – qo‘nish (vzlyotno-posadochniy), harbiy-havo
(voyenno-vozdushniy), harbiy-dengiz (voyenno-morskoy), harbiy-dala
(voyenno-polevoy), ijtimoiy-iqtisodiy (obshestvenno-ekonomicheskiy) va
h.k. Ayni holat o‘zlashma termin-birikmalarni kalkalashda ham aks etadi:
davlat qarzi (gosudarstvenniy dolg), to‘lov qog‘ozi ( platyojnoye
izvesheniye), to‘lov tartibi (platyojniy poryadok), meyoriy-huquqiy hujjatlar
(normativno-pravoviye dokumenti) va h.k.
O‘zlashma murakkab qo‘shma terminlarning har ikki komponenti
o‘zbekcha mutanosibi bilan almashtiriladi (yoxud kalkalanadi), bunda
murakkab qo‘shma terminlarning so‘z tartibi o‘zgaradi: mutaxassis – askar
(soldat-spetsialist), mo‘ljalchi-o‘qchi (strelok-navodchik), qiruvchi-uchuvchi
(lyotchik-istrebitel), kuzatuvchi–uchuvchi (lyotchik-nablyudatel), sinovchi –
uchuvchi (lyotchik-ispitatel) va h.k
Hozirgi o‘zbek tili terminologiyasida kalkalash yo‘li bilan yangi
termin yasash masalasiga alohida diqqat qaratiladi. Ruscha-baynalmilal
terminlarni to‘la yoki qisman tarjima qilish usuli bilan hosil qilingan o‘zbek
tili terminlari mavjud terminologiya tizimining yana ham kengayishi va
104
boyishida muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘n to‘qqizinchi asrning ikkinchi yarmi – yigirmanchi asr boshida
ruscha-baynalmilal leksikaning o‘zbek tili so‘z boyligi tarkibiga shiddat
bilan kirishi kuzatiladi. O‘zbek adabiy tili xorijiy so‘z va terminlarni
o‘zlashtirish jarayonida ularni nafaqat tayyor, asl holda qabul qildi, balki
kalkalash usuliga tayangan tarzda to‘laligicha yoxud qisman tarjama qilish
yo‘lidan bordi. XX asrning boshlarida ko‘pgina ruscha-baynalmilal
terminlar o‘zbek tiliga o‘girilgan edi. Chunonchi: uchuvchi (aviator), tintuv
(obisk), ot quvvati, ot kuchi (loshadiynaya sila), otashxona (parovoz), otash
kema (paroxod, korabl), davlat dumasi (gosudarstvennaya duma), dunyo ilmi
(svetskiye nauki), erkinlik (svoboda), jadidchi (novator), spirtlik ichkuliklar
(spirtniye napitki) shular jumlasidandir (Usmonov 1981). Bunga o‘xshash
ancha erta yasalgan terminlarning aksariyati til qonuniyatlariga bo‘ysungan
holda hozirgi o‘zbek tilida faol qo‘llanishda davom etmoqda.
Xullas, hozirgi zamon o‘zbek tili terminologiyasi ruscha-
baynalmilal elementlarni struktur (so‘z yasovchi) hamda semantik kalkalash
orqali sezilarli tarzda boyib bormoqda.
Struktur kalkalash yasama so‘zlar, qo‘shma so‘zlar va so‘z birikmalari
chegarasida sodir bo‘ladi.
Yasama terminlarni kalkalash. Chet (rus) tili yasama terminlarini
kalkalash jarayonida o‘zbek tilida bor bo‘lgan mutanosib asos hamda so‘z
yasovchi affiks tanlanadi. Buning natijasida o‘zbek tilida mutlaqo yangi
termin hosil bo‘ladi, bunday terminlar ayniqsa ilm-fan va texnika
terminologiyasi tizimida keng ko‘lamda aks etgan: to‘g‘rilagich
(vipryamitel), taqsimlagich (raspredelitel), ko‘targich (podyomnik), itargich
(tolkatel), tebranish (amplituda), oziqlagich (pitatel), iqlimlashish,
iqlimlashtirish (akklimatizatsiya), o‘rmonshunos (lesovod), issiqxona
(teplitsa), davlatshunos (gosudarstvoved), hissador (dolshik), vasiyatchi
(zaveshatel), buyurtmachi (zakazchik), tamg‘alash (kleymeniye), moydon
(maslyonka), portlatgich (vzrivatel) va h.k.
Qo‘shma terminlarni kalkalash. Qo‘shma terminlarni kalkalab tarjima
qilish jarayonida ularning har ikki komponentiga mutanosib tushadigan
o‘zbekcha so‘z tanlanadi. Xususan: yarimo‘tkazgich (poluprovodnik),
shaltoqsepgich
(jijerazbrasivatel),
ariqkovlagich
(kanavakopatel),
suvo‘lchagich (vodomer), gazo‘lchagich (gazomer), tezotar (skorostrelniy),
moyjuvoz (masloboyka), bug‘tarqatgich (paroraspredelitel), tulkiquyruq
(lisoxvost), yog‘och kesuvchi (lesorub), muzyorar (ledokol), kamqonlik
(malokroviye), arzonbaho (malotsenniy), junqanot (zool.sherstokril),
asalxo‘r (zool. medoyed), qisqa metrajli (korotkometrajniy), qiziltan
(krasnokojiy),
qizilqanot
(zool.
krasnoperka),
kartoshkaekkich
(kartofelesajalka),
kartoshkaqazgich
(kartofelekopatel),
suvgul
(bot.
vodokras), suvqovoq (bot.gorlyanka) singari katta miqdordagi terminlar
ayni shunday yo‘l bilan hosil qilingan.
Internet tarmoqlarida qo‘llanayotgan katta miqdordagi ikki tarkibli
termin-birikmalarning birinchi komponenti inglizcha, ikkinchi komponenti
105
esa o‘zbekcha so‘z bilan berilmoqda. M.: Banyan tarmog‘i, Internet
tarmog‘i, Internet banki, Internet texnologiyasi, Internet provayderi va h.k.
Ayrim hollarda ikki tarkibli o‘zlashma terminlarning birinchi
komponenti inglizcha leksemalarning qisqargan bosh harfi, ikkinchi
komponenti esa o‘zbekcha elementdan tashkil topishi kuzatiladi: DNS
serveri, BGP bayonnomasi, NSFNET tarmog‘i, CASE tizimi va h.k.
Bugungi kunda internet terminlari tizimida faol ishlatilayotgan
|
