Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Adabiyot metodikasini o‘rganish u
haqida ilmiy maqola, metodik qo‘llanma va darslik yaratishga, o‘tgan asrning 60-
80-2000-yillarida katta ishlar qilingan. V – VII sinflar uchun “Adabiyot”
darsliklari, IX sinflar uchun “O‘zbek adabiyoti tarixi” yaratilgan. Respublikamizda
badiiy adabiyotni o‘qitishga oid ilmiy metodik konferentsiyalar o‘tkazilgan,
pedagogik ishlar tashkil etilgan.
8
Bu borada metodist olimlardan professorlar : G‘.Karimov, A.Zunnunov,
S.Dolimov, shuningdek, dotsentlardan: Q.Ahmedov, H.Ubaydullayev,
R.Usmonov, K.Jo‘rayev va universitetimizning metodist olimi F.Badriyevlar
tomonidan adabiyot o‘qitishning ilmiy – nazariy va amaliy masalalariga oid darslik
va metodik qo‘llanmalar yaratilgan. Eng muhimi o‘sha vaqtdagi maktablarning
ahvoli va ayrim darsliklar tahlil etilgan. Bu borada taniqli metodist olim Asqar
Zunnunovning fikrlari hozirgi kunda ham o‘zining qimmatini yo‘qotgan emas.
V – VIII sinf xrestomatiyalarida adabiy asarning badiiy qimmati va tili haqida,
umumiy qoida tusiga kirib qolgan tartib bo‘yicha, asosiy obrazlarga qisqacha
xarakteristika berilgach, kompazitsiyasi mohirona qurilgan, badiiy vositalardan
yozuvchi unumli foydalangan, tili ravon kabi umumiy gaplar bilan chegaralanib,
ular xarakterli faktlar orqali namoyish qilinadi, natijada o‘quvchilarda barcha
asarlar bir xilda yozilar ekan, degan tushuncha tug‘iladi. Darslikda asarning badiiy
qimmati asosiy qismlardan uzib olingan holda tahlil qilinadi. Unda obrazlardagi
ziddiyatni ochish o‘rniga, ularning ijtimoiy qiyofasi, asarda peyzaj tasviri, tili
haqida gapiriladi. Ayrim darsliklardagi yana muhim bir kamchilik shundaki, ularda
klassik adabiyotdan olingan namunalar mazmuni yetarli, to‘liq yoritilmagan.
Masalan, VII sinf darsligida Alisher Navoiyning :
To reja chekmas yeriga bog‘bon,
Bog‘ hamon zebda changal hamon.
baytiga shunday sharh beriladi: “ Daraxtlar tartibsiz o‘tqazilgan bog‘
changalzordan farq qilmaydi”. Aslida bu hikmatli so‘zning sharhi shunday bo‘lishi
kerak: “Bog‘bon yeriga reja bilan daraxt o‘tqazmas ekan, bog‘i ko‘rinishda
changalzordan farq qilmaydi ”. Bizning nazarimizda Alisher Navoiy bog‘bonning,
binobarin, tajribachining rejali ishqilishini, bog‘ning go`zal bo‘lishini o‘ylab ish
qilishini aytadi.
V-VIII sinf darsliklarida adabiy tekstlar yuzasidan berilgan savol va
topshiriqlar ko‘proq asar mazmunini hikoya qilish, yodlashga qaratilgan bo‘lib,
o‘quvchilarda mustaqil ishlash ko‘nikmasini o‘stirishga, asarning badiiyligini
chuqur his etishga yetarli yordam bermaydi. Avtorlar savol va topshiriqlarni
9
berishda o‘quvchilarning o‘qish mashg‘ulotlari bilan ortiqcha band bo‘lib
qolishlariga yetarli e’tibor bermaganlar.
IX-X sinf darsliklaridagi eng muhim kamchilik yozuvchining badiiy
mahorati, o‘ziga xos uslubi, murakkab nazariy tushunchalarning yetarli
yoritilmaganligi, obrazlarning badiiy vositalar orqali yetarli ochilmaganligida
ko‘rinadi. “O‘zbek adabiyoti tarixi “ (1967-yil) darsligida Furqatning mashhur
“Saydining qo‘yaber, sayyod” musaddasining g‘oyaviy mazmuni yoritilgani holda,
badiiy xususiyati ochilmagan, shoir qo‘llagan istiora, o‘xshatish va sifatlashlar aniq
misollarda, obrazlarga bog‘liq holda yoritilmagan.
Darsliklarda, ayniqsa, adabiyot darsliklarining tili sodda, yorqin, aniq, qisqa
va ta’sirchan bo‘lishi kerak. Mavjud darslik mualliflari bu masalaga ma’lum
darajada e’tibor bergan bo‘lsalar ham, darsliklarda o‘quvchilar uchun tushunish
qiyin bo‘lgan jumlalar, bayonlar bor. Ularda obzor materiallari ko‘p, tarixiy
faktlar, joylar va kishilar nomi juda ko‘pki, ularni esda qoldirish qiyin. Yuqori sinf
darsliklarida obzor materiallarining ko‘pligi darsda turli metod va usullarni
qo‘llashga imkoniyat bermaydi, sinfda esa ko‘proq ma’ruza usuli hukmronlik
qiladi.
4
Yuqorida tilga olingan metodik qo‘llanmalarning ilmiy-metodik va amaliy
ahamiyatga ega ekanini nazarda tutgan prof. A. Zunnunov maktabda adabiyotdan,
sinfdan tashqari ishlarning nihoyatda samaradorligini qayd qilgan holda
F.Badriyevning “Yuqori sinflarda adabiyotdan sinfdan tashqari ishlar “ nomli
metodik qo‘llanmasi haqida quyidagi metodik fikrlarni bayon etadi. Qo‘llanmada
muallif sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qilishda kitobxonlar qiziqishini
o‘rganish muhim rol o‘ynashini va bu ishni amalga oshirishning forma va
metodlarni yoritdi. F.Badriyevning ilmiy – metodik, amaliy – praktik xususiyatga
ega bo‘lgan ushbu qo‘llanmasi maktabda sinfdan tashqari o‘qishni uyushtirish va
rivojlantirishda o‘qituvchilarga katta yordam beradi.
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy barcha asarlarida komil inson obrazini
yaratishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan va bunga to‘liq erishgan. Adibning
4
Зуннунов А.Ўзбэк адабиёти методикаси тарихидан очерклар.- Т.: “Ўқитувчи”,1980, 127-131- б.
10
mukammal inson haqidagi orzu – o‘ylari, ayniqsa, “Xamsa”ning ikkinchi
dostonidagi Farhod timsolida o‘z ifodasini topgan. Bu haqda taniqli
adabiyotshunos olim, prof. G‘.Karimov quyidagilarni bayon etadi: “Ulug‘
san’atkor va donishmand mutafakkir Navoiy inson va uning ichki his – tuyg‘ulari
to‘g‘risida so‘zlaydimi, koinot kengliklaridan bahs ochadimi yoki bo‘lmasa kichik
lirik she’rlarida muhabbat qo‘shig‘ini to‘qiydimi, lirik, epik asarlarida tiyran
falsafiy tushunchalarni bayon etadimi ─ hamma o‘rinda, u yoki bu munosabat
bilan gul va gulshandan bahs ochadi…
Navoiy yaratgan bog‘ning kishini hayratga soluvchi gulshani bu uning
“Farhod va Shirin” dostonidir. Adib ushbu asarni yozishga kirishar ekan, bu
ko‘hna sharq afsonasini yangi mazmun bilan boyitib, unga yangicha ruh va bo‘yoq
berishga jazm qilganini aytadi va shunday yozadi:
Oni nazm etki, tarhing toza bo‘lg‘ay,
Ulusqa mayl beandoza bo‘lg‘ay.
Yo‘q ersa nazm qilg‘onni xaloyiq,
Muqarrar aylamak sandin na loyiq.”
Navoiy ushbu dostonda inson erki, muhabbati mehnati, adolat haqidagi
qarashlarini kuylab, o‘zigacha mavjud ilg‘or adabiyotga xos insonparvarlik
mavzularini yangi sharoitda boyitgan. Asarda insonparvarlik, mamalakat
obodonligi, xalqlar do‘stligi g‘oyalari ilgari surilgan.
Prof. A.Hayitmetov: “Navoiy Farhod obrazi ustida ishlar ekan, o‘z idealiga
real hayotda har qadamda uchrab turuvchi kishi obrazini emas, balki yetishish,
hayotda uchratish qiyin bo‘lgan orzudagi, fantaziyadagi ideal kishi obrazini
yaratishni maqsad qilib qo‘ygan…” – deb yozadi. Buni Farhodning tug‘ilishidanoq
uning qalbida ishq dardi joylashganini, ko‘zida muhabbat ashki, damida oh dudi,
jamolida “vafo to‘g‘rosi” borligini tasvirlashidanoq payqash mumkin.
Alisher Navoiy turkiy adabiyotni misli ko‘rilmagan yangi bosqichiga
ko‘tardi. Adabiyot har qachongidan ko‘ra ham inson qalbi, ruhi va tafakkurining
jonli ifodasiga aylandi. She’riyat millat va Vatan ravnaqi uchun haq so‘z
yalovbardori ekanligiga xalqda kuchli ishonch uyg‘ondi. Shu bois qisqa
11
muddatlarda Navoiy ijodiyoti ulug‘ bir ma’rifat maktabi darajasiga ko‘tarildi. Bu
maqom bugun ham pastlagani yo‘q. Xususan, mustaqillikdan so‘ng Navoiy shaxsi
va ijodiyotiga munosabat tubda yangilanganligini adabiyotshunos olim I.Haqqulov
o‘zining ilmiy xulosalarida ta’kidlagan.
5
Umuman olganda, o‘tgan asrning 60 – 80 va 2000- yillarida yaratilgan
darslik va metodik qo‘llanmalarda adabiyot darslarini tashkil etishning samarali
usullariga oid ilmiy –nazariy va metodik xarakterga ega bo‘lganligi bilan katta
ahamiyatga ega ekanligini qayd qilish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida ta’kidlab
o‘tilgan darslik va metodik qo‘llanmalar mustaqillik davrida adabiyot darsliklarini
yaratish, eng muhimi badiiy adabiyot vositasida yoshlarning ma’naviy – estetik
olamini boyitishga ma’lum darajada xizmat qilishini ta’kidlash lozim bo‘ladi.
Mamlakatimizning mustaqilligi davrida umumta’lim maktablari, kollej,
litseylar uchun adabiyot darsliklarning yangi avlodi yuzaga keldi. Bu darsliklar
albatta mamlakatimizning ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy hayoti bilan bevosita
bog‘liq bo‘lib, unda mumtoz adabiyotimizning va hozirgi o‘zbek adabiyotining
eng yaxshi namunalari kiritilgan. Darsliklar albatta, ilmiy didaktik tomondan
o‘quvchilarning yoshi, bilimi va ma‘naviy olamini boyitishga qaratilgan. Shu bilan
birga darsliklarda yozuvchi ijodiga xos xususiyatlarni aniqlash, uning poetik
mahoratini belgilash, falsafiy – estetik qarashlarini yoritishda eng muhimi, ular
ijodiga xos xususiyatlarni ilmiy jihatdan baholashda ayrim kamchiliklar ko‘zga
tashlanadiki, bu haqda biz malakaviy bitirish ishimizning keyingi boblarida
shaxsiy fikrlarimizni bayon etamiz. Mamlakatimizning mustaqilligi davrida
adabiyot fanidan yangi darsliklar bilan birga metodik qo‘llanmalar ham yuzaga
keldi. Bu darslik va qo‘llanmalarda adabiyot fanini o‘qitishning ilmiy-didaktik va
nazariy hamda metodika bilan bog‘liq bo‘lgan fikrlar, shuningdek, dars
samaradorligini oshirishga oid tavsiyalar keltirilgan, eng muhimi darslik va
qo‘llanmalarda o‘sayotgan yosh avlodga adabiyot vositasida bilim berishning
mohiyati, ayniqsa, komil inson ma’naviyatini boyitishdagi o‘rniga oid mavzular
tavsiya etilgan. Metodist olim B.To‘xliyevning “Adabiyot o‘qitish metodikasi”
5
Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижоди (алъбом).-T. 2010. 46 - б.
12
(2010) qo‘llanmasida “Adabiyot o‘qitish metodikasi” faning maqsadi, ta’lim
bosqichlarida adabiyot kursining mazmuni, badiiy asarni tahlil qilish, epik, lirik,
dramatik asarlarni o‘rganish usullari, yozuvchi tarjimai holini o‘rganish, adabiy –
nazariy tushunchalarni o‘rganishga oid metodik fikrlar berilgan.
|
