|
-chizma. Moliyaviy nazorat tizimi
|
| bet | 173/211 | | Sana | 18.05.2024 | | Hajmi | 13,28 Mb. | | #242509 |
Bog'liq Amaliy audit14.3-chizma. Moliyaviy nazorat tizimi.
Maxsus audit. Operatsion auditning maxsus vazifasi ma’muriyat ehtiyoji bilan aniqlanadi. Bunday audit nihoyatda turli-tumandir. Misol qilib, ma’lumotni elektron qayta ishlash tizimining samarasizlik sabablarini aniqlashni, biron-bir bo’limda jinoyat yuz berishi mumkinligini o’rganishni ishlab chiqarilayotgan mahsulotning tannarxini pasaytirish bo’yicha tavsiyanomalar taklif qilishni ko’rsatish mumkin.
Ma’lumki, bizning korxonalar faoliyatida bu funktsiyalarning asosiy qismi iqtisodiy bo’limlarga yuklatilgan edi. Bozor iqtisodi sharoitiga o’tish bilan O’zbekistonda bu sohada ham ancha o’zgarishlar yuz berdi. Bunga muvofiq yuqori davlat nazorat organi sifatida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Nazorat inspektsiyasi tashkil etildi. Bu organ ob’ektlari bo’lib, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi ma’muriy va moliyaviy nazorat bo’yicha komissiya va qo’mitalar hamda nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika Kengashi a’zolari hisoblanadi.
Auditorlik faoliyati sohasida olib borilgan ishlarga qaramay, nazoratning auditorlik tashkiloti bo’yicha o’rganishni talab qiladigan ko’proq masalalar borki, bular fikrimizcha, operatsion auditni tashkil qilishning xususiyatlari; operatsion audit uslubiyotini ishlab chiqish va ishchi hujjatlaridan foydalanishdir.
Operatsion audit natijalarini umumlashtirishning ahamiyati va zarurligi
Huquqiy bozor iqtisodiyotini (ehtimolki hatto hisob auditorlik huquqining alohida tarmog’ini barpo etib) qaror toptirish va rivojlantirish, tadbirkorlarning turli shakllarini rivojlantirish, barqaror iqtisodiy va fuqarolarning ijtimoiy himoyalanishini ta’minlash, chinakam oshkoralikning mavjudligi. Bunda bozor
iqtisodiyotining o’zini-o’zi tartibga soluvchi vositalari (shu jumladan audit ham) amalda samarali tadbirkorlikni, aholining ijtimoiy muhofazasini ta’minlaydi, davlatimizni saqlab qolish yo’lida mehnat qilishga imkon beradi, deb hisoblashmoqda.
Operatsion auditda auditor xo’jalik tizimining kuzatuvchi sifatida axborot xatarini kamaytirishi zarur. Bu vazifani bajarish tekshirish natijalariga va auditorning professional mulohaza yuritish qobiliyatiga asoslangan. Bu vazifani bajarish tekshirilayotgan iqtisodiy sub’ektlarning faoliyati (shu jumladan buxgalteriya hisobi va yillik buxgalteriya hisoboti) muayyan mezonlarga muvofiqligi yoki muvofiq emasligi haqida auditor o’z fikrini bildirishi bilan nihoyasiga etadi. Bu 4-chizmada tasvirlangan.
Bu vazifani bajarish uchun auditordan keng professional va hatto intellektual dunyoqarash, yuksak axloqiy fazilat va nazorat ishining ma’lum ko’nikmalari talab qilinadi. Kengaytirilgan dasturda amalga oshiriladigan audit juda murakkabligi sababli odatda nazorat-taftish tadbirlarini mutaxassislar guruhi bajaradi, mutaxassislarning har biri biror kasb sohasida chuqur bilimli bo’ladi.
-
|
Iqtisodiy sub’ektlar faoliyati to’g’riligi haqida guvohlik berish
|
|
Jumladan buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot to’g’risida
|
|
|
|
14.4-chizma. Auditorning dalolat berish vazifalari.
Masalan, savdoda auditorlar guruhida buxgalterlar, tovarshunoslar, iqtisodchilar, iqtisodiy axborotni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi mavjud bo’lsa, ma’lumotlarni informatsion texnologiya mutaxassislari kiritadi. Operatsion auditni tashkil etishning bunday shakli nazorat samaradorligi va sifatini oshiradi, uni o’tkazish muddatini kamaytiradi, demak ko’rsatiladigan xizmatga ketadigan xarajatini kamaytiradi.
Bunda aniq bir iqtisodiy sub’ektda auditni amalga oshirishga yuboriladigan mutaxassislarning aniq bir guruhi dalolat berish vazifasini uddalay olishi muhimdir. Bunday guruh a’zolari o’z bilimlari bilan bir-birlarini to’ldirib, bu sub’ektning qaysi tarmoqqa qarashligi va qaysi idoraga bo’ysunishidan, shuningdek mijozda hisob ishlari avtomatlashtirilgani darajasidan qat’iy nazar, talab qilinayotgan xizmatni bajarishga qodir bo’lishi lozim.
Operatsion audit korxona faoliyatining moliyaviy jihatlarini tahlil qilish, shuningdek, uni moliyaviy jihatdan sog’lomlashtirishga doir vazifalar bilan qo’shilib ketadi. Auditorlarning barcha (deyarli barcha) xizmatlari pul evaziga bajariladi, lekin bu mijoz korxonalarga ham, ularning buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchi «Uchinchi shaxslar» deb ataluvchilarga ham foydalidir.
Keyinchalik O’zbekistonda ham bozor munosabatlari rivojlangan sari yuqorida aytilgan va shunga o’xshash tafovutlar kengayishi mumkin. Shu sababli auditning tashkiliy-yuridik va iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish va ularni auditorlik xulosalaridan foydalanuvchilarning kutishlaridagi ob’ektiv tafovutlarni hisobga olib takomillashtirish lozim.
Auditor vazifasini anglashda tafovut faqat auditor va mijozlar o’rtasida bo’lib qolmaydi. Bir qancha hollarda (ayniqsa sudda va suddan tashqari hal qilishda) bizdan ko’ra ko’proq g’arb uchun harakterli bo’lgan bu tafovutlar uchinchi shaxslarning manfaatlariga daxldor bo’ladi, shuningdek keng jamoatchilik diqqatini jalb qiladi.
Auditorlar dalolat berish vazifasini bajarar ekanlar buxgalteriya hisobotining to’g’riligi va ob’ektivligi to’g’risida fikr bildirish imkonini beradigan etarli darajada ishonchli dalillarni o’z vaqtida to’plashni o’zlarining vazifasi deb biladilar. Demak, auditorlar ko’pgina holatlarni (masalan, tekshirilayotgan xo’jalik tizimi xodimlari va ma’muriyatining suiste’mollarini) o’zlarining vazifalaridan, shuningdek olingan topshiriq mohiyatidan kelib chiqmaydigan qo’shimcha deb hisoblashlari kerak va ko’p auditorlar shunday deb hisoblamoqdalar.
Ochig’ini aytganda tugallangan buxgalteriya hisobotining oddiy auditida, agar xodimlar va ma’muriyatning suiste’moli ko’p bo’lib, buxgalteriya hisobotini umuman muvofiq deb hisoblash mumkin bo’lmasa, auditorlar bu ishni bajarishlari lozim. Lekin boshqa barcha hollarda ular xatolarni va suiste’mollarni aniqlashni maqsad qilib qo’yib alohida auditorlik testlarini ishlab chiqmaydilar va bunga majbur ham emaslar (bu taftishchining ishi).
Biroq buxgalteriya hisobotini tuzuvchilar, undan foydalanuvchilar audit (umumiy audit, banklar, fondlar, sug’urta kompaniyalari auditi) davomida xizmat qanday bo’lishi lozimligiga biroz boshqacha qaraydilar. Masalan, auditorlar mahorat va ko’p gonorar olishga da’vo qiladilar, buxgalteriya hisobotini tuzuvchilar va undan foydalanuvchilar har qanday hollarda ham tekshiruvchilardan
ulkan, muhim suiste’mollarnigina emas, mayda suiste’mollarni, hisobotdan barcha buzilishlarni ochib tashlashga samaradorlikni kutishlari mumkin. Biroq, tajribali auditor, ayniqsa endi ishlay boshlagan auditor bu sohalarda hamisha samarali ishlay olmasligini ko’rsatmoqda.
Tekshiriladigan xo’jalik tizimining ma’muriyati auditorlar oldiga ehtimol tutilgan suiste’mollik faktlarini va ularning oqibatlarini aniqlash vazifasini qo’ysa - bu boshqa gap. Masalan, avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatuvchi yirik bazaning ma’muriyati o’z hududida joylashgan ikkita nomustaqil transport do’konida chakana savdo to’g’ri yuritilayotganini tekshirishni iltimos qildi. (Bu auditorlarning mijoz bilan kelishilgan tadbirlari bo’yicha xizmati deyiladi). Bunday topshiriqni bajarish uchun, shubhasiz tekshiruvchilar alohida auditorlik testlari va tadbirlarini ishlab chiqishlari nazoratning tovar va kassani to’satdan inventarizatsiya qilish, miqdor hisobini tiklash, shubha tug’dirgan alohida hujjatlar bo’yicha qayta tekshirish o’tkazish kabi alohida usullardan foydalanishlari lozim.
O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni mamlakatimizda auditorlik faoliyatini asosiy shartlarini belgilab berdi. Bu faoliyatni yuridik shaxs sifatida auditorlik tashkilotlari amalga oshiradi. Buning ustiga xodimlar tarkibiga ma’lum talablar ham qo’yildi, shunga muvofiq ravishda auditorlik tekshirishlarini o’tkazishga cheklashlar ham joriy etildi. Hozir amal qilayotgan cheklashlar bo’yicha hamma narsa auditning halqaro standartlariga mos kelmaydi.
Bu xujjatlar auditor (auditorlik tashkiloti) faoliyatining faqat asosiy (tabiiyki hammasini emas) shartlarini belgilab berdi. Vazirlar Mahkamasining «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarning ahamiyatini oshirish to’g’risida»gi qarori bilan kiritildi. 1992 yilda qabul qilingan «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunda va boshqa me’yoriy xujjatlarda auditorlar va auditorlik tashkilotlarining nizom kapitalidagi ulushi 51% dan kam bo’lmasligi kabi cheklash yo’q edi.
Bizning bu holatga izohlarimiz auditorlik vazifalarini bajara oladigan o’z yuqori malakali mutaxassislarimizning haqiqiy mulkiy ahvolidan kelib chiqadi. Ular juda qaltis vaziyatga tushib qolishdi («Katta to’rtlik» firmalari esa bunday shartga bog’liq bo’lmaganlari sababli kichik tuzilmalarni tashkil qilib qo’ya qoldi).
Chunonchi, auditorlarimiz, avvalo, attestatsiya imtihonida ishtirok etish uchun katta miqdorda pul to’lashga rozi bo’lishlari kerak (yuz bergan sharoitda bundan tashqari ular o’quv uslubiy markazlardagi tegishli kurslarda «O’qish»da qatnashish uchun ancha ko’proq pul to’lashlariga to’g’ri keladi). Auditorlik tashkilotni ustav kapitalini shakllantirish uchun eng kam ish haqining 1200 baravari miqdorida pul qo’yishlari lozim. Shundan keyin ular o’zlari tashkil etadigan auditorlik tashkilotlarining nizom kapitalini kamida 51 foizi miqdorida badal to’lashlari lozim bo’ladi.
Bularning hammmasi yig’ilib, katta miqdorni tashkil etadiki, o’z auditorlarimiz agar homiylarga murojaat qilmasalar, buncha pulni topishlari amri mahol. Chunki hozirgi paytda vujudga kelgan vaziyatda hisob va tahlil sohasidagi o’z mutaxassislarimiz xorijdagi o’z kasbdoshlariga nisbatan davlatga ancha ko’p pul
to’lashga majbur bo’ladilar. Ahvol shunday ekan hukumatning bu ishlarining hammasi «Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini amalga oshirish chog’ida ularning mustaqilligi qo’shimcha kafolatlanishini ta’minlash maqsadida» qilingani haqidagi gaplari to’g’riligiga ishonish qiyin. Xomiy qidirishga majbur bo’lgan odamda qanday mustaqillik, qanday qo’shimcha kafolat bo’lsin?
Bu muammoning bir tomoni xolos. Sanab o’tilgan barcha shartlar diqqat bilan tahlil qilinsa, yana bir muhim jihatni aniqlash mumkin. Axir bunday sharoitda
«To’rtlik» uchun hali mustahkam oyoqqa turmagan O’zbekiston auditorlik tashkilotilarini, ayniqsa yakka tartibda ishlaydigan eng qimmatli, yuqori malakali auditorlarimizni engib chiqish mumkin (ko’p mamlakatlarda xuddi shunday bo’lgan). Bu muammoni hal etishda albatta mustaqillik tamoyili muhim rol o’ynaydi.
Mustaqillik - auditorlik kasbining asosiy kontseptsiyasidir. Aslini olganda bu professional fikrni bildirishga., ya’ni o’zining halolligi, vijdoni sofligi va kasbiga oid burchini bajarishga xolisona yondashish asosida auditorning dalolat berishi vazifasini bajarishiga imkon beradigan turmush tarzidir. Quyidagilar hamma tomonidan e’tirof etilgan:
mutlaq mustaqillik amalda bo’lmaydigan orzu, lekin shunday mustaqillikka erishishga intilmay o’tkazilgan tekshirish umuman o’z mohiyatini yo’qotadi;
tekshiruvchilarning bilim darajasi kengaygan sari tekshirishning samarasi ortadi va mustaqillik darajasi kamaygan sari pasayadi;
v) deyarli hamisha tekshiruvchilar mustaqilligini pasaytiruvchi omillar vujudga kelishi mumkin;
g) kasbiga doir faoliyat bilan shug’ullanayotgan auditorlarning mustaqilikka erishishga intilishi, ular duch keladigan salbiy omillarni ishonchli bartaraf etishlari uchun asos bo’lib xizmat qilishi lozim.
Auditorlar mustaqilligini muhim ahamiyatga molikligi sababli kasbimizning ko’plab vakillari uni yangi tahrirdagi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunga qo’shimcha kiritish lozimligini taklif qilmoqdalar. Bu mualliflar O’zbekiston uchun yangi bo’lgan bu tamoyilni esga olgan bo’lsalar ham uni talqin etishda darhol ikki xil ma’no chiqishiga yo’l qo’ydilar: «Mustaqillik» degan aniq tushunchaning qonunida yo’qligi auditorlik qonunda «mustaqil tekshirish» degan ta’rifida chalkashlikka olib kelishi mumkin.
Jahon tajribasida bir qancha omillar va vaziyatlar ta’siri natijasida auditor mustaqilligi darajalari kamayib bormoqda. Ularni hammasini sanab o’tish qiyin, shunga qaramay ularning orasidan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:
auditor iqtisodiy sub’ekt aktsiyalariga (obligatsiyalariga) vaqtincha bo’lsada egalik qilishi, ularni birjalar, birjadan tashqari savdoda sotib olish va qayta sotishi;
iqtisodiy sub’ekt ma’muriyati vakillaridan biri bilan birgalikda boshqa firmalarni ta’sis etishi, uning xodimi bo’lishi yoki ma’muriyat xodimlarini o’zi yollagan bo’lishi;
shunga o’xshash raqobatchi guruhlarning yoki iqtisodiy sub’ektiga qarashli guruh xodimi bo’lishi;
g) o’zi bajargan auditorlik xizmatlari uchun o’z auditorlik tashkilotlaridan emas, bevosita iqtisodiy sub’ektdan haq (moliyaviy yordam, qarz va shu kabilar) olgani;
iqtisodiy sub’ekt ma’muriyati vakillariga yaqin qarindoshliligi;
ko’p yillar ushbu iqtisodiy sub’ektni tekshirishda surunkasiga qatnashganligi va boshqalar.
Amalda auditor mustaqilligi maqsad bo’lishi, auditorlar ham ularning mijozlari ham, umuman jamiyat ham shu maqsadga intilishi kerak. Bunday maqsadga ma’lum darajada erishsa bo’ladi. Masalan, auditor xizmati uchun ko’p xollarda uni yollagan mijoz shaxsini o’zi haq to’lashiga qaramay auditor bu ishni bajarish uchun etarli darajada mustaqil bo’lishi mumkin va lozim. Bundan tashqari auditorga tekshirilayotgan xo’jalik tizimi tomonidan haq to’lanishi agar bu tizim ma’muriyati jinoiy ishlarga botib qolmagan bo’lsa taklif etilgan mutaxassisga alohida ishonch bildiradi, hatto o’z xo’jaligi juda shubhali, xatarli zonalarni mufassal, chuqur tadqiq etish tashabbuskori bo’lishi ham ehtimoldan holi emas. Boshqacha aytganda auditorning mustaqilligi (xizmati uchun mijozdan haq oladigan notarius yoki vrachning mustaqilligi kabi) umuman fuqarolik jamiyati intilishi lozim bo’lgan maqsaddir, bu yaqinlashish ma’lum darajada mumkin va juda zarur bo’lgan maqsaddir.
Shu tariqa mamlakatimiz auditni rivojlanishiga to’sqinlik qilayotgan vaziyatlar orasida quyidagilarni alohida ajratish muhimdir:
Audit qonun bilan mustahkamlangan bo’lsada, lekin «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi milliy standartlarni ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq qilish oqsamoqda.
Uzoq vaqtgacha audit xizmatiga haqiqiy talab ma’lum emas edi. 1989 yildan boshlab faqat qo’shma korxonalar uchun, 1990 yildan boshlab esa tijorat banklari uchun majburiy auditorlik tekshirishlari tayinlashdi. 90-yillar o’rtalariga qadar ko’p iqtisodiy sub’ektlar o’z hisobotini e’lon qilish va auditorlik tekshiruvi o’tkazishi shart emas edi.
Auditorlik xizmatiga talab bir necha barobar o’sadi va tez orada mavjud auditorlik tashkilotlari (ularning 90 foiz moliyaviy qiyinchilikni boshidan kechirmoqda) etarli bo’lmay qoladi. Auditor malaka sertifikatiga ega bo’lgan va auditorlik tashkilotlar auditor sifatida tadbirkorlikni boshlash uchun dastlabki sarmoyaga ega emas. Talab va taklif o’rtasidagi tafovut auditorlik xizmatlarining qiymati o’sishiga olib kelishi mumkin. Katta soliq va byudjetdan tashqari to’lovlar ostida qolgan.
Davlat auditorlik tashkilotlarga tegishli madad bermayapti (shu jumladan, foyda keltirmaydigan, lekin davlat uchun zarur bo’lgan, qudratli moliyaviy bazasi bo’lmagan korxonalarga imtiyozli auditorlik xizmati ko’rsatish tarzida), ularnig mikroiqtisodiyot darajasida kichik iqtisodiy sub’ektlar bilan ishlashga mahkum etilgan. Ularning ishi sifati g’arb firmalariga qaraganda ancha yuqori, ammo halqaro tajribada g’arb firmalarini afzal biladilar va u bilan 40-50 baravar qimmatroq bahoda shartnoma tuzadilar.
O’z mijozlari orqali g’arb dunyosining va «Uchinchi mamlakatlar»ning butun xo’jalik mablag’larini haqiqatda nazorat qilayotgan xorijiy auditorlik
tashkilotlari va banklari O’zbekiston iqtisodiyotini mikrodarajasida ishlashga va investitsiyalarni faqat o’zlari uchun foydali tarmoqlarga sarflashga oshkora imkoniyat olmoqdalar, jahon iqtisodiyotini tegishli tuzilmalarini shakllantirib, O’zbekistonda ham hozir shunday ish tutmoqdalar.
Sanab o’tilgan muammolar hamjamiyatdagi joriy o’zgarishlarga, O’zbekiston auditorlik bozorining rivojlanish ehtiyojlariga mos kelmaydi, shuningdek mamlakatning to’la qonli auditini qaror toptirish va rivojlantirish vazifasi iqtisodiyotni barqarorlashtirishning eng asosiylaridan bo’lmasada, muhim vazifalardan biriga aylangan vaziyatga mos kelmaydi.
|
| |
