2-rasm. Siz odob-axloq, ma’naviyat haqida eng kо‘p ma’lumotni qayerdan eshitgansiz yoki о‘qigansiz?
Siz odob-axloq, ma’naviyat haqida eng kо‘p ma’lumotni qayerdan eshitgansiz yoki о‘qigansiz? mazmunidagi savol bilan respondentlarimizga yuzlandik. Ushbu savolga javob berish uchun jami 826 nafar respondentlarimizning katta qismi ya’ni 67,3% odob-axloq, ma’naviyat haqida eng kо‘p ma’lumotni ota-onasidan eshitgan ekan. 32,8 % maktabda о‘qiganliklari va eshitishganliklari haqida ma`lum qilishdi. 11,6 % respondent odob-axloq, ma’naviyat haqida eng kо‘p ma’lumotlarni televideniya va OAV( Ommaviy Axborot Vositalari) dan, 8,7% respondentimiz boshqa joylardan о‘qigan va eshitishgan variantini belgilashgan.
Bundan anglashiladiki oila ichidagi ochiq muloqot axloqiy dilemmalar, axloqiy tamoyillar va ruhiy e'tiqodlar haqida munozaralar o'tkazish imkonini beradi. Ushbu suhbatlar odamlarga o'z qadriyatlari va e'tiqodlarini o'rganish va shubha qilish imkoniyatini beradi, tanqidiy fikrlash va axloqiy rivojlanishni shakllantiradi. Oilalar axloqiy xatti-harakatlar uchun ijobiy mustahkamlash va axloqiy bo'lmagan xatti-harakatlarni tuzatishni ta'minlaydi. Maqtovlar, mukofotlar va oqibatlar orqali odamlar axloqiy tamoyillarni qo'llab-quvvatlash muhimligini va ularni buzish oqibatlarini bilib oladilar. Oilalar jamoalar, diniy muassasalar va madaniy tashkilotlar kabi kengroq ijtimoiy va madaniy kontekstlarga birlashgan. Ushbu tashqi ta'sirlar ijtimoiylashuv jarayoniga yanada hissa qo'shadi, umumiy qadriyatlar va e'tiqodlarni mustahkamlaydi va madaniy identifikatsiya qilish uchun qo'shimcha imkoniyatlar yaratadi. Umuman olganda, oila ijtimoiylashuvning asosiy agenti bo'lib, shaxsning ma'naviy va axloqiy rivojlanishini shakllantirishda va ularning madaniy identifikatsiyasini rivojlantirishda asosiy rol o'ynaydi. To'g'ridan-to'g'ri ta'lim berish, namuna olish, madaniy amaliyotlar va jamoatchilik ishtiroki orqali oilalar shaxsning o'ziga xosligi va axloqiy asosini tashkil etuvchi qadriyatlar, e'tiqodlar va an'analarni uzatadi.
Zamonaviy oilalar va jamiyatlarda buzuvchi hodisalarning oldini olish ijtimoiy, iqtisodiy va psixologik farovonlikning turli jihatlarini hal qilishni o'z ichiga oladi. Oilalar va jamoalar ichida samarali muloqot qilish va nizolarni hal qilish ko'nikmalarini o'rgatish tushunmovchiliklarning oldini olishga va bezovta qiluvchi hodisalar ehtimolini kamaytirishga yordam beradi. Sifatli ta'lim va ish bilan ta'minlash imkoniyatlarini ta'minlash jismoniy shaxslar va oilalarning imkoniyatlarini kengaytiradi, moliyaviy stress va beqarorlikni kamaytiradi. Ruhiy salomatlik haqida xabardorlikni targ'ib qilish va ruhiy salomatlik xizmatlaridan foydalanishni ta'minlash odamlar va oilalarga stress, tashvish va ruhiy salomatlik bilan bog'liq boshqa muammolarni ular bezovta qiluvchi hodisalarga aylanmasdan oldin engishga yordam beradi. Jamiyatlar ichida kuchli ijtimoiy qo'llab-quvvatlash tarmoqlarini qurish odamlar va oilalarni zarurat paytlarida resurslar va yordam bilan ta'minlashi mumkin, bu esa buzilish hodisalari xavfini kamaytiradi.
Ota-onalarga ta'lim berish va qo'llab-quvvatlash dasturlarini taklif qilish ota-onalarga sog'lom ota-onalik amaliyotini rivojlantirishga va barqaror oila muhitini yaratishga yordam beradi. Moliyaviy savodxonlik va barqarorlikni rag'batlantirish oilalarga o'z mablag'larini samarali boshqarishga yordam beradi, moliyaviy inqirozlar va uzilishlar xavfini kamaytiradi. Jamoat xavfsizligi choralari va jinoyatlarning oldini olish dasturlarini amalga oshirish oilalar va jamoalar uchun xavfsizroq muhit yaratishi, jinoyatchilik va zo'ravonlik bilan bog'liq buzilish holatlari ehtimolini kamaytirishi mumkin.
Ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish va tenglikni qo'llab-quvvatlash resurslar va imkoniyatlardan foydalanishdagi nomutanosiblikni kamaytirishi, yanada barqaror va yaxlit jamiyatlarni rivojlantirishi mumkin. Bardoshlilikni oshirish strategiyalarini ilgari surish odamlar va oilalarga qiyinchiliklarni yaxshiroq engish va ular sodir bo'lganda, buzilish holatlaridan qaytishga yordam beradi. Inqirozga aralashish va qo'llab-quvvatlash xizmatlaridan foydalanishni ta'minlash, halokatli hodisalarga duch kelgan shaxslar va oilalarga zudlik bilan yordam ko'rsatishi, ularga qiyinchiliklarni engib o'tish va hayotlarini qayta qurishda yordam berishi mumkin. Ushbu ustuvorliklarga e'tibor qaratish orqali siyosatchilar, hamjamiyat va shaxslar buzg'unchi hodisalarning oldini olish va oilalar va jamiyatlar farovonligini oshirish uchun birgalikda harakat qilishlari mumkin.
O'zbek oilalari axloqiy qadriyatlarni mustahkamlovchi va oilaviy rishtalarni mustahkamlovchi madaniy marosim va marosimlarda qatnashadilar. To'ylar, bayramlar va diniy bayramlar kabi bayramlar oilalarga birlashish va umumiy qadriyatlarni mustahkamlash imkonini beradi. O'zbek oilalarida axloqiy madaniyatni shakllantirishda kengroq jamoa, jumladan qo'shnilar, qarindoshlar va jamoa rahbarlari ham rol o'ynaydi. Ijtimoiy me'yorlar va umidlar oilaning xulq-atvoriga ta'sir qiladi va jamiyatni qo'llab-quvvatlash tarmoqlari axloqiy qadriyatlarni qo'shimcha mustahkamlashni ta'minlaydi. Oilaviy qadriyatlar va axloqiy tarbiyani targʻib qilishga qaratilgan davlat siyosati va tashabbuslari oʻzbek oilalarida axloqiy madaniyatning rivojlanishiga ham taʼsir koʻrsatishi mumkin. Ta'lim dasturlari, ijtimoiy farovonlik siyosati va jamiyatni rivojlantirish tashabbuslari axloqiy me'yorlar va xatti-harakatlarni shakllantirishga hissa qo'shadi. Umuman olganda, o‘zbek oilalarida axloqiy madaniyatning rivojlanishi madaniy, diniy, ijtimoiy, iqtisodiy va individual omillarning murakkab o‘zaro ta’siridan iborat bo‘lib, ular axloqiy qadriyatlarning avloddan-avlodga o‘tishi va mustahkamlanishiga xizmat qiladi.
Dissertatsiyaning uchinchi bobi «О‘zbekistonda oila axloqiy madaniyati: muammolar va vazifalar» deb nomlanib, mazkur bobda о‘zbek oilasining aksiologiyasining ma’naviy-axloqiy jihatlari о‘rganilgan. Shuningdek ushbu bobda zamonaviy о‘zbek oilasining ijtimoiy institut sifatidagi asosiy vazifalari hamda jamiyatning inqiroz davridagi о‘zbek oilasining hozirgi holati va rivojlanish istiqbollari о‘rganilgan.
Oila aksiologiyasi oilaviy munosabatlar, o'zaro munosabatlar va dinamikalarni boshqaradigan qadriyatlar va tamoyillarni o'z ichiga oladi. Oilalar ma'naviy jihatdan ko'pincha birlik va totuvlikka intiladilar, oila birligini muqaddas mavjudot sifatida ko'radilar. Axloqiy nuqtai nazardan, bu oilada hamdardlik, tushunish va kechirimlilikni rivojlantirish, mojaro yoki qiyinchilik paytlarida hamjihatlik va chidamlilikni rivojlantirishga aylanishi mumkin. Sevgi va rahm-shafqat: ma'naviy va axloqiy asoslarning markazida oila ichidagi sevgi va rahm-shafqat tushunchasi mavjud. Bu oila a'zolariga nisbatan g'amxo'rlik, hamdardlik va mehr-oqibat ko'rsatishni, odamlar o'zlarini qadrli va qabul qilinganini his qiladigan qo'llab-quvvatlovchi muhitni rivojlantirishni o'z ichiga oladi.
Oilalar ko'pincha bir-birlariga hurmat muhimligini ta'kidlaydilar. Bu shaxsiy avtonomiya, chegaralar va e'tiqodlarni hurmat qilishni, shuningdek, oilaviy rol va mas'uliyatni his qilishni o'z ichiga oladi. Ma'naviy jihatdan, bu har bir oila a'zosi o'ziga xos qadr-qimmatga ega ekanligiga ishonishga asoslangan bo'lishi lozim. Axloqiy jihatdan, oilalar odatda halollik, oshkoralik va munosabatlarda ishonchlilikni ta'minlab, halollik va ishonchni birinchi o'ringa qo'yishadi. Ma'naviy jihatdan, bu rostgo'ylik va ishonchlilik mustahkam oilaviy rishtalarni o'rnatish va axloqiy yaxlitlikni saqlash uchun muhim ahamiyatga ega, degan ishonchda namoyon bo'ladi. Ma'naviyat ham, axloq ham ko'pincha oila ichidagi beminnat xizmat fazilatlarini ko'rsatadi. Bu boshqalarning ehtiyojlarini o'zidan ustun qo'yishni, muhtojlik paytlarida oila a'zolariga yordam va fidoyilikni taklif qilishni o'z ichiga oladi.
Oilalar nasl-nasab, meros va hikoyalarni avloddan-avlodga o'tkazish orqali nasl-nasab va merosning davomiyligini ta'minlaydi. Bu o'z ildizlariga tegishlilik va bog'lanish tuyg'usini kuchaytiradi. Tez o‘zgarib borayotgan bugungi dunyoda o‘zbek oilalari ham urbanizatsiya, migratsiya va gender rollarining o‘zgarishi, ajrimlarning oshib borishi kabi zamonaviy muammolarga duch kelmoqda. Bu esa an'anaviy qadriyatlarni zamonaviy turmush tarzi bilan muvozanatlash va oilada hamjihatlik va uyg'unlikni saqlashning yangi usullarini topishni taqazo qiladi.
Oilada hamjihatlik va uyg‘unlikni saqlashning yagona yo‘li esa oila axloqiy madaniyatini shakllantirishdan iboratdir. Tadqiqotchi «О‘zbekistonda oila axloqiy madaniyati: muammolar va vazifalar» deb nomlangan ushbu bobda oilaviy ajrimlar va ularning sabablarini chet el va o‘zbek olimlarining tadqiqotlari asosida dunyo va O‘zbekiston miqyosida tahlil qilgan. Ma’lumki, oila buzilishidan nafaqat ikki inson, balki ularning atroflaridagi yaqinlari, qarindoshlari, ayniqsa murg‘ak qalbli farzandlari ma’naviy, ruhiy zarba oladilar. Shu sababdan, ushbu bobda bugunning asosiy muammolaridan biri bo‘lgan oilaviy ajrimlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni o‘rganilgan.
Ma’lumotlarga qaraganda, dunyoning ajrashishlar soni koeffisiyenti eng yuqori bo‘lgan o‘n davlatiga quyidagilar kiritilgan: Belorussiya, Belgiya, Rossiya, AQSH, Ukraina, Portugaliya, Chexiya, Shvesiya, Vengriya. Ushbu davlatlarning aksariyati oila buzilishiga oilani erkak kishi moddiy ta’minlamasligi, ya’ni ishsizligi, moddiy qiyinchiliklar tufayli ayollarning erkaklar bilan barobar ishlashi orqali moddiy mustaqillikka erishganliklari va er-xotindan birining surunkali spirtli ichimliklarni iste’mol qilishini asosiy sabab qilib ko‘rsatishmoqda. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, ulardagi ajrimlarga nafaqat moddiy yetishmovchiliklar, balki ma’naviy inqiroz ham sabab bo‘lmoqda. Bizning fikrimizcha, insonlarning diniy va dunyoviylik, insonparvarlik tamoyillari asosida hayot kechirmasligi, ulardan, hatto, bexabarligi, oilaga bo‘lgan mas’uliyatsiz munosabat nafaqat bu va boshqa davlatlarning bugungi kuniga, balki kelajagiga ham ta’sir etmay qolmaydi.
Davlat statistika qo‘mitasi bergan ma’lumotlarga qaraganda, qonuniy ro‘yxatdan o‘tgan nikohlarning 2017 yilda 31 929ta, 2018 yilda 32 326ta, 2019 yilda 31 389ta, 2020 yilda 28 233ta, 2021 yilda 39 227tada, 2022 yil(yanvar-sentyabr)da 34 464ta ajrashish holatlari kuzatilgan. Hududlar kesimida Toshkent shahri, Andijon, Farg‘ona, Samarqand va Toshkent viloyatlarida boshqa hududlarga nisbatan ajrimlar soni ko‘p. 2022 yil may oyi ma’lumotlariga qaraganda, 30 yoshgacha bo‘lganlar orasida oilaviy ajrashish 3 674tani tashkil etadi. Shu munosabat bilan, muammoni o‘rganish va uning yechimini topish, shu vaziyatga olib kelgan sabablarni o‘rganib, tahlil qilish va ulardan to‘g‘ri xulosa chiqarish maqsadida “О‘zbekistonda oila axloqiy madaniyatini shakllantirishning ijtimoiy-falsafiy omillari” mavzusida viloyatlar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, hamda Toshkent shahrida 826 nafar respodentlar orasida “oila”, “oila madaniyati”, “oila axloqi”, “oila axloqiy madaniyati” tushunchalarini tahlil qilish uchun 25 ta savoldan iborat sosiologik so‘rovnoma o‘tkazildi.
|
