|
Ekzistensialistik nuqtai nazar
|
| bet | 9/27 | | Sana | 07.06.2024 | | Hajmi | 1,57 Mb. | | #261361 |
Bog'liq Avtoreferat Rayhon RahimovaEkzistensialistik nuqtai nazar: Oila madaniyati ma'lum bir oila birligini tavsiflovchi qadriyatlar, e'tiqodlar, an'analar va amaliyotlarning noyob to'plami sifatida qaraladi. Shu nuqtai nazardan, oila madaniyati oiladagi shaxsiy tanlov va tajribalar mahsuli sifatida qaraladi.
Strukturalist nuqtai nazar: Oila madaniyati oila ichidagi o'zaro munosabatlar va munosabatlarni tashkil etuvchi va shakllantiradigan ijtimoiy tuzilma sifatida tushuniladi. U nafaqat aniq qoidalar va normalarni, balki xulq-atvor va muloqotning yashirin shakllarini ham o'z ichiga oladi.
Funktsionalizm: Funktsionalistik nuqtai nazardan, oila madaniyati bolalarni ijtimoiylashtirish, a'zolarni hissiy qo'llab-quvvatlash va iqtisodiy hamkorlik kabi muayyan ijtimoiy funktsiyalarni bajarishga xizmat qiladi. Ushbu doiradagi tasniflar turli oila a'zolariga tayinlangan rollar va mas'uliyatlarga va ularning oila birligi faoliyatiga qanday hissa qo'shishiga qaratilishi mumkin.
Postmodernizm: Postmodern faylasuflar oila madaniyati o'ta suyuq va parchalanib ketgan, turli madaniy ta'sirlar va individual talqinlar ta'sirida ekanligi haqida bahslashishlari mumkin. Bu nuqtai nazardan tasniflash oila shakllarining xilma-xilligini va oilalar ichidagi madaniy amaliyotlarning gibridlanishini ko'rsatib o'tishimiz mumkin.
Tanqidiy nazariya: Tanqidiy nazariyotchilar oila madaniyatini kuch dinamikasi va ijtimoiy tengsizlik nuqtai nazaridan tekshirishlari mumkin. Ushbu doiradagi tasniflar oila madaniyati patriarxat, irqchilik yoki klassizm kabi mavjud zulm tizimlarini qanday davom ettirishi yoki ularga qarshi turishiga e'tibor qaratishi mumkin.
Feministik nazariya: Feminist faylasuflar oilaviy madaniyatning gender tabiatini va uning ayollar va boshqa marginal guruhlar hayotiga ta'sirini ko'rsatib o'tadilar. Ushbu nuqtai nazardagi tasniflar an'anaviy gender rollari va umidlari oila dinamikasi va munosabatlarini qanday shakllantirishini o'rganishi lozim.
Umuman olganda, oilaviy madaniyatning falsafiy nuqtai nazarlari ushbu murakkab hodisani tushunish va tahlil qilish uchun turli xil linzalarni taklif qiladi, ularning har biri oilaviy tajribaning turli jihatlari va oqibatlarini ta'kidlaydi.
Dissertatsiyaning ikkinchi bobi «Globallashuv va oila axloqiy madaniyatining о‘zaro aloqadorligi» deb nomlangan bо‘lib, unda oila axloqining ijtimoiy-madaniy transformatsiyasi, oilada shaxsning ma’naviy-axloqiy ijtimoiylashuvi va madaniy identifikatsiyasi, zamonaviy oila va jamiyatdagi buzg‘unchi hodisalar oldini olishning ustuvor yо‘nalishlari о‘rganilgan.
Oila ijtimoiy hamjamiyat sifatida noyob ijtimoiy hodisa sifatida jamiyatning tarixiy rivojlanishining sub’yekti bo‘lib, ayni paytda ijtimoiy tuzilmadir. Ijtimoiy tuzilma sifatida oila uchta ko‘rinishda namoyon bo‘lishi mumkin: nikoh,qarindoshlik va birlashtirilgan shaxslar to‘plami sifatida. Zamonaviy jamiyatda uning modernizatsiyasi munosabati bilan oiladagi qadriyat munosabatlarida o‘zgarishlar ro‘y bermoqda, va ushbu xolat uning bir qator institusional xususiyatlarini yo‘qotishiga olib keldi. Ta’kidlash joizki, bu o‘zgarishlar shaxsning shaxsiy va iqtisodiy manfaati oilaviy munosabatlardan ustun kela boshlaganida namoyon bo‘ldi; oila iste’mol xarakteriga ega bo‘lganligi sababli oilada erkak va ayolning roli o‘zgarmoqda. Oila geografik va ijtimoiy jihatdan mobilroq bo‘layapgani kuzatilmoqda. Ko‘rinib turibdiki, oila ijtimoiy institut sifatida nafaqat zamonaviy jamiyatda, balki postindustrial rivojlanish bosqichiga kirgan jamiyatlarda ham chuqur o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda Bugungi kunda ilmiy termin sifatida keng qo‘llanilayotgan va insoniyatning keyingi hayotida muhim o‘rin tutuvchi globallashuv hamda oila axloqiy madaniyati tushunchasi bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Globallashuv – butun jahon iqtisodiy siyosiy, madaniy integratsiya va unifikatsiya (bir biriga yaqinlashuv) jarayonidir. Asosiy xususiyatlari xalqaro mehnat taqsimoti, kapital, ishchi kuchi va ishlab chiqarish resurlarining erkin harakati, qonunchilik, iqtisodiy va texnologik jarayonlarni standartlashtirish, shuningdek, turli mamlakatlarning madaniyatining qo‘shilish va yaqinlashuvidir. Bu ob’yektiv jarayon bo‘lib jamiyatning barcha sohalarini qamrab oluvchi tizimli xususiyatga ega [1]. Barchamizga ayonki, bugungi kunda butun dunyoning uyg‘unlashuvi – globallashuv jarayoni yuz bermoqda. Barcha narsaning ikki qutbi bo‘lganligidek, globallashuvning ham o‘ziga yarasha salbiy va ijobiy tomonlari mavjud. Kishilarning oilaviy hayot tarzi, ularning jamiyatning bir bo‘g‘ini bo‘lib yashashining o‘zi ham globallashuvda dalolat beradi. Umuman olganda jamoa bo‘lib, bir oila bo‘lib yashash bizning milliy an’anamizdir. Bu kishilarning bir-birlariga yaqinlashuviga, birbirlarini qo‘llab-quvvatlab yashashlari uchun zamin yaratadi. Globallashuvning oila axloqiy madaniyatiga salbiy ta’siri, ya’ni uning kishilar orasidagi munosabat va muloqotlarga ta’siri to‘g‘risida Muhammadjon Quronov o‘zining “Bizni birlashtirgan g‘oya” nomli kitobida quyidagicha fikrlarni bildirib o‘tadi. Globallashuv XXI asr odamlarining xulqini keskin o‘zgartirib bormoqda. Odamlar orasida atomlashish tezlashib borayotir. Atomlashish bu – odamlarning bir-biridan avtonomlashishi, har kimning o‘z hayoti bilan yashashi, boshqalarga mutlaqo befarqligi. Oqibatlari – egosentrizm, xudbinlik, ksenofobiya. Odamning jamiyat bilan aloqalarini uzib, o‘zining topolomida o‘zi yashashi. Loqaydlik, “menga nima”ning legitimlashishi. Bunday vaziyatda oilalardagi insoniylikni, mehr-oqibatni himoya qilish, saqlab qolish kerak. Globallashuvning ta’sirida ma’naviy raqobat ham turli ko‘rinishlarda: sog‘lom ma’naviy raqobat va nosog‘lom ma’naviy raqobat sifatida namoyon bo‘ladi. Ma’naviy raqobatning har ikki ko‘rinishi ham jamiyatning taraqqiyotiga u yoki bu jihatdan ta’sir etadi. “Sog‘lom ma’naviy raqobat deb, olamni yovuz kuchlardan qutqarish uchun shaxs, ijtimoiy guruh, davlat va jamiyatlarning o‘zaro jaholat ustidan g‘oliblikni ta’minlash uchun halollik va adolat, iymon va e’tiqod, tinchlik va tenglik, o‘zaro huqmat va ishonch, o‘zaro yordam va foydali hamkorlik asosida sodir etadigan o‘y-fikr va xatti-harakatlariga aytiladi” [6: 108] – deya ta’rif beradi Negmatova o‘z kitobida. Globallashuv jarayonida yuzaga kelgan muammolardan yana biri – bu, milliyma’naviy o‘ziga xoslikni saqlab qolgan holda kirib kelayotgan begona madaniyatning jamiyat taraqqiyoti talablariga mos keluvchi ijobiy tomonlarini qabul qilishdagi ma’naviy saviyani ko‘tarish, barcha tashqi ta’sirga hushyorlik immunitetini hosil qilishdir.
3. Bizningcha, zamonaviy oila va jamiyatdagi buzg‘unchi hodisalar oldini olishning ustuvor yо‘nalishlari sifatida quyidagi axloqiy me’yorlarga asoslanish kutilgan samarani beradi:
1. Shaxs irodasini baыuvvat qilib shakllantirish. Negaki, iroda ichki his-tuyg‘u, ammo eng muhim sof insoniy fazilatdir. Iroda kishida bilish, his qilish va chiniqish quvvatini hosil qiladi. Iroda vositasida shaxs olam va odamni, voqea va hodisalarni anglab yetadi, haqiqatni teran his qiladi, yaxshilik va yomonlik ta’sirida bardoshlilik ko‘nikmasini hosil qiladi. “Shaxsda iroda o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, balki u muayyan vaqt davomida shakllantiriladi. Faylasuf olim I.Saifnazarov o‘z tadqiqotlarida ma’naviy barkamollikka erishish mumamosini tadqiq etar ekan, “…komillik uning ko‘nglidagi, irodasidagi tabiiy intilishga asoslanishi kerak”[15] deydi, demak, irodali shaxs jamiyatning ongli individi sifatida faoliyat ko‘rsatadi, buning aksi bo‘lgan irodasiz kishi esa ongsiz, mute va o‘zgalarga qul sifatida shakllanadi. Inson ma’naviy-axloqiy jihatdan yuksalishi natijasida uning irodasi ham kuchayadi.
2. Shaxsni haqiqatgo‘y qilib voyaga yetkazish. Haqiqatgo‘ylik muhim axloqiy qadriyat sifatida shaxsning ma’naviy – axloqiy qiyofasida alohida o‘rin tutadi. Haqiqatga intilish shaxsni jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga yordam beradi. Shu ma’noda, haqiqatgo‘ylik shaxs xarakterini shakllantiruvchi omillardan biridir.
3. Shaxsni insonparvar qilib voyaga yetkazish. Insonparvarlik shaxs faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi va uni baholovchi muhim axloqiy tamoyillardan biri. Shaxs o‘z faoliyatida insonparvarlik fazilatini namoyon qilmas ekan, u jamiyatning ilg‘or kishisiga aylana olmaydi. Zero, jamiyatimiz rivojining hozirgi bosqichida ma’naviy-axloqiy tarbiya muhim o‘rin tutadi. Chunki jamiyatimiz demokratik qadriyatlarni qabul qilib borgan sari uning a’zolarini «tarbiyalovchi» da’vogarlar ko‘payib bormoqda. Ayniqsa, turli diniy oqimlar o‘z mutaassibona, illyuzionizm xususiyatiga boy tarbiya yo‘llarini tiqishtirishga urinishmoqda. Bunday sharoitda ma’naviy-axloqiy tarbiya yo‘nalishlarini aniq belgilab olish dolzarb masala hisoblanadi. Shu ma’noda, ma’naviy-axloqiy tarbiya quyidagi tamoyillarga asoslanadi: maqsadlilik, onglilik, samaradorlik.
Oilalar sog'lom oila dinamikasining muhim tarkibiy qismlari sifatida hissiy aql, hamdardlik va ochiq muloqotni birinchi o'ringa qo'yadi. Umuman olganda, oilaviy axloqning ijtimoiy-madaniy o'zgarishi turli xil o'zaro bog'liq omillar ta'sirida shakllanadigan murakkab va doimiy jarayondir.
Davlat statistika qo‘mitasi bergan ma’lumotlarga qaraganda, 2021 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra, Respublikamizda 8 871 412dan ortiq oila istiqomat qiladi. FHDYO organlari tomonidan 2017-2022 (yanvar-oktyabr) yillarda qayd etilgan qonuniy ro‘yxatdan o‘tgan nikohlar soni quyidagi jadvalda keltirilgan (1-расм):
|
| |
