Qur’on va hadis – islom dinining manbalari

89 
islomning aqida va ta’limotiga keng o‘rin berilgani sababli, yevropalik 
tadqiqotchilar ularga «Payg‘ambarlik suralari» deb nom berganlar. 
Madinada tushirilgan 24 ta suraning nozil bo‘lish davrini tarixiy voqealarni 
aniqroq ko‘zda tutgan holda besh bosqichga ajratish mumkin: 
Birinchi davr (622 yil oktyabrdan-624 yilgacha). Muhammad (s.a.v.) 
Madinaga ko‘chib kelganidan makkaliklar bilan birinchi yirik to‘qnashuv – Badr 
jangigacha o‘qilgan 4 sura bu davrga kiradi. 
Ikkinchi davr (624 yil martidan-625 yil martigacha). Badr jangidan keyin 
Uhud jangigacha o‘tgan bir yil ichida o‘qilgan 3 surani o‘z ichiga oladi. 
Uchinchi davr (625 yil martidan-627 yil martigacha). Uhud jangidagi 
mag‘lubiyatidan keyin Xandaq jangigacha o‘tgan ikki yil ichida 5 ta sura o‘qilgan. 
To‘rtinchi davr (627 yil aprelidan 630 yil yanvarigacha). Xandaq jangidan 
so‘ng Makkaning olinishigacha o‘tgan salkam uch yil ichida o‘qilgan 8 sura shu 
davrga kiradi. 
Beshinchi davr (630 yil fevralidan 632 yil mayigacha). Makka olinganidan 
keyin Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarning vafotigacha o‘tgan ikki yildan ortiqroq 
davr ichida o‘qilgan 4 ta sura shu davrga kiradi. 
Muhammad payg‘ambar hayotlik chog‘larida yana vahiy tushib qolishi 
mumkinligi nazarda tutilib, Qur’on jamlanib, kitob holiga keltirilmagan edi. 
Payg‘ambar (a.s.) vafotlaridan keyin Qur’on kishilarning xotirasida va yozgan 
narsalarida saqlanib qoldi. Payg‘ambardan so‘ng musulmonlarga Abu Bakr (572-
634) boshliq etib saylandi. Uning xalifalik davrida (632-634) «murtadlik (dindan 
qaytish) harakatlari». Xalifa bu isyonchilarga qarshi shiddatli janglar olib bordi. 
Ushbu janglarda ko‘plab Qur’onni to‘liq yod olgan qorilar halok bo‘ldilar.
Umar ibn Xattob (585-644) taklifiga binoan Abu Bakr (r.a.) Zayd ibn Sobit 
(r.a.) ismli sahobani chaqirib Qur’onni jamlab yozma holga keltirishni unga 
topshiradilar. Shunday qilib, Zayd va Umar mashaqqatli urinishlardan keyin 
Qur’onning ilk yozma nusxasini jamlashga erishdilar. Bu «suhuf» - sahifalar deb 
nomlandi. Abu Bakr Siddiq (r.a.) olamdan o‘tganidan keyin sahifalar Umar ibn 
Xattob (r.a.) uyiga, u vafot etgach, uning qizi – Payg‘ambar (a.s.) ayollari Hafsada 
qoldi. 
Vaqt o‘tishi bilan islom olamining hududlari kengayishi natijasida 
musulmonlarning soni ko‘paya bordi. Turli tillar va shevalar o‘rtasida mavjud 
farqlarga ko‘ra Qur’onni qanday o‘qish kerakligi borasida ixtiloflar chiqa boshladi. 
Bu holatni ko‘rgan xalifa Usmon ibn Affon Zayd ibn Sobitga barcha Qur’on 
suralarini yig‘ib, taqqoslab chiqib qaytadan Qur’on matnini jamlashni buyurdi. 
Qur’onning birinchi rasmiy nusxasi 651 yilda taqdim etildi. U asl nusxa hisoblanib 
yana uchta, ba’zi manbalarga ko‘ra yettita nusxa ko‘chirtirilib, yirik shaharlar – 
Basra, Damashq, Kufaga jo‘natiladi. «Imon» deb nomlangan asl nusxa esa 
Madinada, xalifa Usmon huzurida qoldi. Ko‘chirilgan nusxalar «Mus'hafi Usmon» 
deb ataldi. 
Usmon musxafi. Arab tarixchilarining xabar berishlaricha, xalifa Usmon 
Qur’onni mutolaa qilib o‘tirganlarida o‘ldirilgan. U kishining qoni Qur’onga 
to‘kilgan. Shu tufayli ham Usmon Qur’oni asl nusxaligi va xalifa qoni to‘kilgani 

90 
bilan musulmon dunyosida alohida e’tibor bilan qarab kelinadi. Toshkent shahridagi 
Usmon Qur’onida ham qon izlari bo‘lib, shu nusxa xalifa Usmonga tegishli degan 
fikrlar mavjud. 
Usmon Qur’oni ruslar O‘rta Osiyoni bosib olguncha Samarqandda, Xo‘ja 
Ahror madrasasida saqlanar edi. Qur’onning Samarqandga keltirilishi haqida ham 
xalq o‘rtasida har xil rivoyatlar mavjud.
Ko‘pchilik olimlarning fikricha mazkur musxaf sohibqiron Amir Temur 
tomonidan Basradan ko‘plab qo‘lyozma kitoblar va boshqa o‘ljalar bilan birga 
Samarqandga keltirilgan va mashhur Temur kutubxonasiga qo‘ydirilgan. Bu fikrni 
Qur’onni chuqur ilmiy taftish etgan Sankt-Peterburglik sharqshunos olim 
A.V.Shebunin ham tasdiqlaydi. 400 yil davomida bu muqaddas kitob Samarqandda 
saqlanadi. 
1868 yilda rus askarlarining Samarqandga bostirib kirishi bilan xalqimizning 
moddiy, ma’naviy boyliklariga tajovuz boshlandi. Bu tajovuzdan muqaddas 
hisoblangan qabr toshlari, maqbara ichidagi yodgorliklar ham, musulmonlar diniy 
e’tiqodining shohona mulki Usmon Mus'hafi ham chetda qolmadi. Musulmonlar 
Qur’onini tezlikda bekitib Buxoroga jo‘natmoqchi bo‘ladilar. Biroq bu xabar 
Zarafshon o‘lkasining boshlig‘i general Abramov qulog‘iga yetib, «fan uchun 
bunday nodir, bebaho, qadimiy yodgorlikni qo‘ldan chiqarmaslik uchun hamma 
chora ko‘rilsin» deb polkovnik Serovga buyruq beradi. Serov Qur’onni general 
Abramovga keltiradi. Abramov esa uni zudlik bilan Turkiston general-gubernatori 
K.N.Kaufmanga yetkazadi. U o‘z navbatida zudlik bilan 1869 yil 24 oktyabrda 
Peterburgga – Imperator kutubxonasiga alohida kuzatuvchilar bilan yuboradi. 
Oktyabr to‘ntarishidan so‘ng Butunrossiya musulmonlar jamiyati nomidan 
Usmon To‘qumboyev RSFSR Xalq Komissarlari Sovetiga murojaat qilib, muqaddas 
Usmon Qur’oni o‘z egalariga, ya’ni musulmonlarning O‘lka s’ezdiga topshirilishini 
talab qiladi. RSFSR XKS tomonidan musulmonlarning talabi qondirilib, Qur’on 
musulmonlar ixtiyoriga beriladi. 1917 yil 29 dekabr kuni Peterburgdagi podsho 
kutubxonasining «nodir qo‘lyozmalar» bo‘limidan olinib, Butunrossiya 
musulmonlar jamiyati raisi U.To‘qumboyev javobgarligi ostida Ufa shahriga 
jo‘natiladi. Qur’on 1923 yilgacha Ufada saqlanadi. 
1923 yil 23 iyulda Butunittifoq Markaziy Ijroqo‘mi Usmon Qur’onini 
Turkistonga qaytarishga qaror qiladi. Muqaddas yodgorlikni Ufadan Toshkentga 
maxsus komissiya kuzatuvida olib kelinadi. 1923 yil 18 avgustda Toshkentdan 
Sirdaryo diniy idorasiga qarashli Xo‘ja Ahror jome’ masjidiga topshiriladi. 
Shundan keyin Qur’on 1923 yil 18 avgustda Sirdaryo diniy idorasiga qarashli 
Xo‘ja Ahror juma masjidiga topshiriladi. Lekin ko‘p o‘tmay Qur’onni eski shahar 
muzeyiga keltiradilar va u maxsus po‘lat sandiqda saqlana boshlanadi. Eski shahar 
muzeyi Birinchi o‘zbek muzeyiga aylantirildi. Muzey 1926 yilning 1 yanvaridan 
ochildi. 1926 yilning faqat bir oyi ichida muzeyni 4000 kishi kelib ko‘rgan. 
Hadis. Hadis so‘zining arab tilidagi lug‘aviy ma’nosi «so‘z», «yangi», 
«suhbat», «hikoya», «rivoyat» ma’nolarini anglatadi. Uning istilohiy ma’nosi 
Muhammad payg‘ambarning aytgan so‘zlari, qilgan ishlari va taqrirlari, ya’ni ko‘rib 

91 
qaytarmagan va qo‘llab-quvvatlagan ishlaridir. Hadislar ikki qismdan: aynan xabar 
beruvchi matn va uni rivoyat qilgan roviylar zanjiri – isnoddan iborat. 
Hadis ikki xildir: 
- 
al-hadis al-qudsiy (bu kabi hadisda, ma’no Allohdan, lafz esa 
Payg‘ambardan bo‘ladi); 
- 
al-hadis 
an-nabaviy 
(bunda esa, ma’no ham lafz ham 
Payg‘ambarnikidir). 
Hadislar ilk davrda faqat og‘zaki ravishda avloddan-avlodga uzatilar edi. 
Yozma ravishda hadislarni to‘plamaslik haqidagi Payg‘ambarning ko‘rsatmalari 
asosan ilk islom davriga taalluqli edi. Payg‘ambar (a.s.) o‘z so‘zlarini yozib olishdan 
sahobalarni qaytarishlariga sabab hadislarning Qur’on oyatlariga aralashib 
ketmasligi uchun edi. Chunki vahiy nozil bo‘lib turgan paytda ba’zi kishilar Qur’on 
oyatlarini yozib borar edilar. Boshqa hadisda esa Payg‘ambar (a.s.): «Bu og‘izdan – 
deya o‘z og‘izlariga ishora qildilar – faqatgina haq so‘z chiqadi» – deb, o‘z so‘zlarini 
yozib olishga buyurganliklari haqida rivoyat qilingan. Abu Dovud o‘zining «Sunan» 
asarida ikki hadisni ketma-ket keltiradi – ulardan birida Payg‘ambar o‘z so‘zlarini 
yozib olishdan qaytargan bo‘lsalar, ikkinchisida unga buyuradilar. 
Keyinchalik esa bu yozuvlar katta to‘plamlarga asos bo‘ldi. Shunday ilk 
to‘plamlardan biri Madinadagi Urva ibn Zubayrga (vaf. 94/712 yoki 99/717 y.) va 
ikkinchisi Suriyaga ko‘chib ketgan Muhammad ibn Muslim Zuhriyga (vaf. 124/741 
y.) tegishli. 
Hadis ko‘pincha sunna so‘zi bilan ham yonma-yon keladi. Sunna so‘zining 
lug‘aviy ma’nosi – odat, tariqa – yo‘l bo‘lib, istilohiy ma’nosi – Payg‘ambar 
odatlari, tutgan yo‘llari, taqrir (ko‘rib qaytarmagan) va buyurgan ishlariga nisbatan 
ishlatiladi. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, hadislarning zamirida sunna 
yotadi. Islom ta’limotida e’tiqod mezonlarini belgilash va fiqhiy masalalarni hal 
etishda Qur’ondan keyin sunnaga asoslaniladi. 
IX asr asosan mavjud hadis to‘plamlari qayta ishlagan holda ularni boblar 
bo‘yicha tasnif qilib, musannaflar yozish davri bo‘ldi. Bu esa hadislardan 
foydalanish uchun qulaylik tug‘dirdi. Islom olamida shunday musannaflardan 
oltitasi alohida e’tiborga molik sanaladi. Ular – eng katta obro‘ga ega bo‘lgan Imom 
Buxoriy va Imom Muslimning (vaf. 261/875 y.) «al-Jomi’ as-sahih» to‘plamlari, 
undan keyingi eng muhim asarlar – Abu Dovud, Termiziy (vaf. 279/892 y.), Nasoiy 
(vaf. 303/915 y.) va Ibn Mojaning (vaf. 273/886 y.) «as-Sunan» asarlaridir. «al-
Jomi’ as-sahih» kitoblari o‘z ichiga biografik ma’lumotlar, Qur’on oyatlariga 
tafsirlar, diniy qonun-qoidalar, ijtimoiy va shaxsiy axloq mezonlarini ham qamrab 
oldi. «al-Jomi’ as-sahih»ning ishonchlilik darajasi boshqa to‘plamlardan ko‘ra ancha 
yuqori hisoblanadi. 
Hadislar sahih (sog‘lom), hasan (yaxshi), daif (zaif) va saqim (kasal) turlarga 
ajratildi. Sahih hadislar roviylar darajalari bo‘yicha yetti xilga bo‘lindi: 
1) Imom Buxoriy va Muslim keltirgan;
2) faqat Imom Buxoriy keltirgan;
3) faqat Imom Muslim keltirgan;

92 
4) ikkala muhaddis ham keltirmagan, balki ularning shurutlari (shartlari) 
bo‘yicha rivoyat qilingan;
5) Imom Buxoriy shurutlari bo‘yicha rivoyat qilingan;
6) Imom Muslim shurutlari bo‘yicha rivoyat qilingan;
7) boshqa ulamolar tomonidan tasdiqlangan hadislar. 
Quyidagi isnodga tegishli texnik terminlar barcha ulamolar tomonidan bir 
xilda talqin qilinmasada, barqaror istilohga aylanib qoldi. Ularni o‘rganish qulay 
bo‘lishi uchun ularni besh guruhga bo‘lib ko‘rsatish mumkin. 
A. 
Roviylarning soniga ko‘ra: mutavotir, mashhur, mustafit, aziz, g‘arib, 
fard, shozz, ohod; 
B. 
Isnodning tabiatiga ko‘ra: muttasil marfu, muttasil mavquf, musnad, 
maqtu, munqat, munfasil, muallaq, mursal, muallal yoki malul; 
C. 
Matn yoki isnodning asosiy xususiyatlariga ko‘ra: ziyodot as-aiqot, 
muanan, musalsal, mudallas, mubham, maqlub, mudraj, mudtarib, isnod oliy; 
D. 
Hadislarning qabul qilishga yaroqliligiga ko‘ra: maruf, munkar, majhul, 
maqbul, mahfuz; 
E. 
Hadislarning inkor etilishiga ko‘ra: munkar, mardud, matruk, matruh 
turlarga bo‘linadi. 
Hadislarni o‘rganish fani «Ulum al-hadis» («Hadis ilmlari») deb ataladi. Bu 
sohada ko‘plab asarlar yaratildi. Ular orasida eng avvalgi davrda yozilgan 
boshqalariga nisbatan har tomonlama mukammal hisoblangan asar Abu Muhammad 
ar-Romahurmuziyning (vaf. 360/971 y.) yetti jildli «al-Muhaddis al-fosil bayn ar-
roviy va-l-voiy» («Rivoyat qiluvchi va anglovchi orasini ajratuvchi muhaddis») 
kitobidir. Undan keyingi o‘rinda Al-Hokim an-Nisoburiyning «Ma’rifat ulum al-
hadis», Ibn as-Salohning «Ulum al-hadis» nomli asarlari turadi. Bu fan hadislar va 
roviylar tasnifi, sahoba va tobiiylarni bilish, hadislarni rivoyat qilish, yozib olish, 
ulardagi xatoliklarni to‘g‘rilash, isnodda kelgan birinchidan tortib oxirgi roviygacha 
yashagan yillarini o‘rganishdan iborat juda katta bilimlar majmuasini o‘z ichiga 
oladi. 
Islom ta’limoti va qoidalarining asosiy manbalari – Qur’on va hadislardan 
tashqari ikkinchi darajali manbalari ham mavjud. Ulardan biri «ijmo» bo‘lib, u 
Qur’on va hadis matnlarida aniq ko‘zda tutilmagan masalalar yuzasidan mashhur 
islom ulamolarining mazkur mo‘tabar manbalarga zid bo‘lmagan bir fikrga ittifoq 
qilishlarini bildiradi. VII asrning ikkinchi yarmidan yo‘lga qo‘yilgan ijmoning islom 
ahkomlarini bir me’yorda bo‘lishi hamda musulmonlar orasida turli ixtiloflar kelib 
chiqishining oldini olishdagi ahamiyati katta. 
Shuningdek, yana bir manba sifatida «qiyos» qabul qilingan bo‘lib, u ilk 
islomdan keyingi davrlarda vujudga kelgan, Qur’on yoki hadisda hukmi aytilmagan 
muammolarni avvalgi hukmlarga qiyoslab hukm chiqarish uslubidir. Bunda olimlar 
tarafidan mo‘tabar manbalar matnida o‘rganilayotgan muammoga o‘xshash 
masalalar tadqiq qilinadi. Shu asosda mantiqiy javob topilib, hukm qilinadi. Qiyos 
jamiyatda vujudga keluvchi turli muammolarni mantiqiy jihatdan oson hal qilishda 
muhim ahamiyat kasb etadi. 

Download 1,47 Mb.