109
Ular o‘zlarini «al-adliyun», «al-adliya», «ahl al-adl», «ahl al-adl vat-tavhid»
kabi nomlar bilan ataganlar. Ularning bunday nomlanishiga besh asosiy
tamoyillarining dastlabki ikkitasi sabab bo‘lgan. Mu’taziliyaning katta imomlaridan
bo‘lgan Abul Huzayl al-Allof ( v. 227/841 yoki 235/849 y.) «Usul al-xamsa» («Besh
asos») nomli asar yozib mu’taziliya ta’limotining asosini beshta tamoyilga bo‘lib
chiqqan. Mazkur besh asosiy tamoyil quyidagilardir:
1.
«al-Adl» (Allohning adolati) – ilohiy adolat insonning iroda erkinligini
taqazo etadi. Alloh faqat yaxshilik (al-aslah) ijodkori bo‘lib,
u umr davomida
belgilab qo‘ygan narsalar tartibi buzilishiga yo‘l qo‘ymaydi, ya’ni Alloh faqat
yaxshi amallarni yaratgan.
2.
«Tavhid» (Allohning yagonaligi) – Allohning yagonaligini e’tirof etish,
ko‘pxudolik va antropomorfizm, ya’ni Allohni odam qiyofasida tasavvur qilishni
inkor etish. Bunda ular mujassama va mushabbahalarga qarshi turganlar.
3.
«al-Va’d val vaiyd» (va’da va jazolash) – mu’taziliylar
bilan birga
xorijiylar e’tirof etgan bu qoidaga ko‘ra, Alloh mo‘minlarga
jannat, kofirlarga do‘zax va’da qilgan bo‘lsa, o‘z va’dasida turishi
lozim, ya’ni Payg‘ambar (s.a.v.) shafoatlari-yu, Allohning «Rahmon»,
«Rahim»ligi ham yordam bermasligi kerak. Chunki inson xatti-harakati
uchun to‘liq javob berishi lozim. Bunda ular osiy musulmonning shafoat bilan
jannatga kirishini inkor etadilar. Ularning fikricha, agar osiy musulmon ham itoatkor
musulmon ham birga jannatga kirsa Allohning adolatligi buziladi.
4.
«al-Manzila baynal manzilatayn» (Oraliq holatda qolish) – gunohi
kabira qilgan musulmon mo‘minlar qatoridan chiqariladi (murjiiylar
fikriga qarshi), lekin kofir bo‘lib qolmaydi (xorijiylar fikriga
ko‘ra), balki oraliq hayotda bo‘ladi.
5.
«al-Amr bil ma’ruf van nahiy anil munkar» (Yaxshilikka chaqirish va
yomonlikdan qaytarish) – barcha vositalar bilan (zo‘rlik qilib bo‘lsa ham – «qilich
bilan») bu hukm bajarilishi lozim, ya’ni ular «al-Amr bil ma’ruf»
deganda
o‘zlarining e’tiqodiy qarashlarini, «an-Nahiy anil munkar» deganda o‘z e’tiqodiy
qarashlaridan bosh tortganlarni nazarda tutganlar.
Shuningdek, mu’taziliylar inson o‘z taqdirini o‘zi yaratadi, degan fikrlari
uchun «qadariylar» deb ham nomlangan. Lekin ularning o‘zlari buni inkor etganlar.
Mu’taziliylar ash’ariya va moturidiya kabi aqlni naqliy
dalillardan keyinga
emas, balki birinchi o‘ringa qo‘yganlar. Aql va fikrni asosiy manba qilib olib, unga
to‘g‘ri kelmasa, hatto, oyat va hadislarni inobatga olmay, balki «nusus», ya’ni
muqaddas manbalar – Qur’on va hadislarni aqlga bo‘ysundirmoqchi bo‘lganlar.
Shuning uchun ham salaf ulamolari, ahli hadis ulamolari va moturidiya va ash’ariya
vakillari mu’taziliyani tanqid qilganlar va ba’zi o‘rinlarda ularni hatto kufrda
ayblaganlar.
Qadariylar iroda erkinligini mutlaqlashtirib, inson barcha amallarini o‘z
ixtiyori
bilan qiladi, avvaldan taqdir belgilab qo‘yilmaydi, degan aqidani ilgari
surdilar. Mu’taziliylar ham taqdir masalasida qadariylar deya ataldi. Ularga nisbatan
ulamolar tomonidan: «Qadariylar ushbu ummatning majusiylaridir», degan hadis
keltiriladi. Zero, taqdirga ishonish imonning 7 ta shartidan biri hisoblanadi.
110
Jabariylar esa insonning barcha qiladigan ishlari Alloh tomonidan avvaldan
belgilab qo‘yiladi degan aqidani mutlaqlashtirdilar. Bu yo‘nalish qadariylardan
ko‘ra kamroq tanqidga uchradi. Chunki ular taqdirni inkor etmadilar.
Ammo bu
insoniyatni taraqqiyotga intilishdan to‘xtatib qo‘yadigan aqida bo‘lgani sababli
ulamolar bu fikrni ham to‘liq qo‘llab-quvvatlamadilar.
Mushabbiha (o‘xshatuvchilar) yoxud ahlu-t-tashbih (o‘xshatish ahli)
Allohning Qur’oni karimda kelgan sifatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z aqllari bilan
talqin qila boshladilar. «Allohning «qo‘li» ularning qo‘llari uzradir» (Fath surasi,
10), «Uning Kursiysi osmonlar va Yerni (ham) o‘z ichiga sig‘dira olur» (Baqra
surasi, 255) kabi oyatlardagi «qo‘li», «kursiysi» so‘zlaridan Allohning ham inson
kabi badan va a’zolari bor ekan, u ham inson kabi o‘tirish uchun kursiyga muhtoj
ekan, deya xulosa chiqardilar.
Yuqorida ko‘rib chiqilgan ma’lumotlardan xulosa qilib aytish mumkinki,
islomning ilk davridagi bo‘linishlarning kelib chiqish sabablariga ko‘ra 5 ta yirik
yo‘nalishga bo‘lish mumkin:
1.
Siyosiy masaladagi bo‘linish (xorijiylar, shialar, sunniylar).
2.
Imon masalasida (moturidiy, ash’ariy, mu’taziliy).
3.
Taqdir va iroda erkinligi (qadariylar va jabariylar).
4.
Allohning zoti va sifatlari masalasida (mu’taziliylar, tashbehiylar,
sifatiylar).
5.
Fiqhiy masalalardagi bo‘linish (hanafiylar, molikiylar, shofiiylar,
hanbaliylar, zaydiylar, ja’fariylar va h.k.z.).
