– MAVZU MARKAZIY OSIYO TARIXIDA HANAFIYA

113 
Kufa olimlari uni ilm o‘rganishga targ‘ib va tashviq qilib kelgan bo‘lsalar 
ham, o‘sha davrning mashhur olimlaridan biri Sha’biy bilan uchrashuvi uning 
hayotida burilish nuqtasi bo‘ldi. Imomning o‘zi aytishicha, Sha’biy uning ilm 
o‘rganish maqsadida olimlar majlislariga ko‘proq qatnashishini tavsiya qilib "Men 
senda bir uyg‘oqlik va harakatni ko‘raman" degan edi. Uning o‘giti Abu Hanifaga 
chuqur ta’sir o‘tkazib, uni ilmu ma’rifat tomonga yo‘llaydi, bozorga kamroq 
qatnashsa ham, ota kasbi bo‘lmish tijoratni butunlay tark etmaydi. 
U birinchi marta kalom ilmiga qiziqib, turli firqalar, ayniqsa, Mo‘tazila va 
Xavorij vakillari bilan bahslashib turadi. Hatto Mo‘tazila bilan munozara o‘tkazish 
maqsadida bir yilgacha Basra shahrida qolib ketadi. U barcha fanlar, ayniqsa, kalom, 
hadis, tafsir, fiqh, hikmat eshiklarini qoqib o‘tib, har birida, ayniqsa, kalom va hadis 
ilmlarida o‘z iste’dodini sinab ko‘radi, oxiri borib butunlay fiqh ilmiga beriladi. 
Uning o‘zi bu haqda shunday degan edi: 
"O‘zimga murojaat qilib shunday dedim: bizlar biladigan narsalardan hech 
biri bizlardan oldin o‘tgan Payg‘ambar sahobalari va tobiinlardan chetda qolmagan 
edi. Ular bizlarga nisbatan iqtidorliroq, bilimliroq va haqiqatni anglab olishda 
salohiyatliroq edilar, lekin shunday bo‘lsa ham, ular nafaqat munozara va 
mujodalaga berilib bu sohaga chuqur kirib bormadilar, balki jiddiy suratda 
boshqalarni ham bu yo‘ldan qaytardilar. Men ular shariat va fiqh ilmiga berilib, bu 
sohada o‘zlaridan qoldirgan so‘zlarining guvohi bo‘ldim. Ular har doim o‘tirishib 
ushbu mavzu (fiqh va shariat) bo‘yicha fikr yuritar, uni odamlarga o‘rgatar, ularni 
ushbu fanlarni o‘zlashtirish uchun targ‘ib etib fatvo berib, fatvo so‘rardilar. Shu 
yo‘sinda birinchi bosqich o‘tib, odamlar ular izidan bordilar. Men ularga tegishli 
bo‘lgan aytib o‘tilgan narsalarni bilib olganimdan keyin, munozara va mujodala va 
kalom ilmi bilan chuqur shug‘ullanishni tark etib, faqat uni aniqlab olish bilan 
kifoyalandim va salaflar (o‘tganlar) yo‘lidan borib, ilmu ma’rifat ahli bilan 
suhbatdosh bo‘lishga yuz tutdim. Men anglab oldimki, kalom yo‘lidan borib, uning 
mavzulari bo‘yicha munozara qiluvchilarda o‘tganlarning siymosi va solih 
kishilarning uslubini ko‘rish mumkin emas ekan, ularning ko‘ngillari qattiq va 
yuraklari qotgan bo‘lib, Qur’on, Sunna va salafi solihinga qarshi turishdan ham 
qaytmas ekanlar, ularda taqvo va parhez-gorlik ko‘rinmas ekan". 
Birinchi bosqichda Abu Hanifa kalom ilmiga berilib, bir mutakallim sifatida 
ushbu sohada katta iqtidor va yuksak malakaga ega bo‘lgan bo‘lsa ham, erishilgan 
muvaffaqiyatlar uni qoniqgirmadi. Aqoid muammolarini akliy va falsafiy dalillar 
bilan isbotlash, ya’ni kalom ilmiga berilish yo‘lidan emas, balki undan ko‘ra 
samaraliroq yo‘l - fiqh, ya’ni huquqshunoslik ilmi va unga tegishli bo‘lgan fanlarni 
o‘zlashtirish orqali odamlarga keng ko‘lamda xizmat qilish va ularning hayotiy 
muammolarini yechib berishga erishish imkonini ustun qo‘ydi. 
U kalom ilmi bo‘yicha "al-Fiqhul-Akbar", "ar-Risalotu ilo Usmonil-Bustiy" 
(Abu Hanifadan Muqotil rivoyati asosida) va "Ar-raddu alal-qadariya" kabi risolalar 
yozgan bo‘lsa ham, o‘z shogirdlari va o‘g‘illarini ushbu yo‘lga o‘tishdan qaytarardi. 
Ibn Bazzoziy yozishicha, imom keksalik chog‘larida o‘g‘li Hammodni kalom 
mavzui bo‘yicha munozarada ko‘rganda: "Bizlar munozara qilgan paytlarda, bizni 
suhbatdoshimizning haq va to‘g‘ri yo‘ldan chiqishlari qo‘rqitardi, lekin sizlar esa 

114 
munozara chog‘ida suhbatdoshingiz haq yo‘lidan chiqishini istaysizlar. Har kim o‘z 
suhbatdoshini haq yo‘ldan og‘dirmoqchi bo‘lsa, uni kufr tomonga yo‘llaydi, lekin 
uning o‘zi suhbatdoshidan oldinroq kufr yo‘liga o‘tgan bo‘ladi", degan edi. 
Abu Hanifaning ustozlari va zamondoshlari. Abu Hanifa fiqh ilmini kimdan 
o‘rgangani haqida "Men ilm va fiqh koni bo‘lgan joyda yashab, uning ahli bilan 
uchrashib, faqihlar jumlasidan birini tanlab oldim", degan edi. 
Imom Abu Zahra uning ushbu qisqa so‘zidan bunday xulosa chiqargan: 
Imomning hikmatli so‘zidan quyidagi uch narsani anglab olish mumkin: 
Ilm o‘rganuvchi, ilmiy muhitda yashab, uning xidini sezib tursa, olimlar bilan 
uchrashib o‘z davrining turli fikriy yo‘nalishlari bilan muloqotda bo‘lsa, 
shuningdek, fan sohasida unga fanning nozik tomonlarini ko‘rsatib, yashirin 
muammolarini ochib beradigan ustozlardan birining mulozimatida tursa, o‘shanda 
yorug‘likda harakat qiladigan bo‘lib, to‘g‘ri yo‘ldan adashmaydi. 
Abu Hanifa mazkur bosqichlarning barchasini bosib o‘tib, ayniqsa, ilmu 
ma’rifat, falsafa va aqoid markazi bo‘lmish Kufa shahrining olimlari bilan fiqhiy 
masalalar bo‘yicha Qur’on, Sunna, Ijmo va Qiyos asosida muzokaralar olib borardi, 
nass mavjud bo‘lmaganda muammolarni qiyos orqali isbotlashga harakat qilardi. 
Kufa olimlaridan Ibrohim Naxa’iy va undan so‘ng uning shogirdlari Qur’on va 
Sunnadagi hukmlarning sabab va illatlarini istixroj qilib (chiqarib) belgilab olgandan 
keyin, o‘sha hukmlarni mazkur illatlar (sa-bablar) mavjud bo‘lgan hodisalarga tatbiq 
etib qiyos metodi-dan foydalanardilar. Abu Hanifa yoshlik va talabalik vaqti-da ana 
shunday ilmiy muhitda nafas olib yashadi, Kufa shayxi va Iroqning buyuk faqihi 
darajasiga ko‘tarilgunga qadar shu yo‘ldan bordi. 
Shayx 
Muhammad 
Xuzariybek 
"Tarixut-tashri’il-islomiy" 
kitobida 
yozishicha, Abu Hanifa fiqh ilmini o‘zlashtirish maqsadida o‘sha davrning yirik 
olimi bo‘lmish Hammod ibn Sulaymonni tanlab olib, uning dars halqasiga o‘tirdi. 
Hammod ibn Sulaymon Ash’ariy (v 120 h.y.) fiqq ilmini Ibrohim Naxa’iy va 
undan keyin Sha’biydan olgan edi, ularning ikkalasi ham Ali ibn Abu Tolib va Ibn 
Mas’ud fiqhini Shurayh, Alqama, Masruq ibn Ajda’ orqali o‘zlashtirgan edilar. Abu 
Zaxra ta’kidlashicha, Abu Hanifaning qarashlari fiqhiy masalalar bo‘yicha Ibrohim 
Naxa’iyga yaqinroq edi, chunki u Iroq maktabining yirik namoyandasi hisoblanardi, 
Sha’biy esa Ra’y va Qiyos maktabini yoqtirmagani sababli, axli hadis tarafdorlariga 
yaqinroq edi. 
Hindistonlik mashhur faqih Dexlaviy "Hujjatullohil-bolig‘a" nomli asarida 
ta’kidlashicha, Ibrohim Naxa’iyning so‘zlari Hanafiy mazhabi uchun yo‘llanma 
hisoblanadi. Agar Ibrohim va uning yo‘ldoshlari so‘zlari Hanafiy mazhabi bilan 
taqqoslansa, juda kam joylarda ular orasida farq ko‘zga tashlanadi, Abu Hanifa 
shunday o‘rinlarda ham Kufa faqihlari yo‘nalishidan chiqmaydi. 
Uning ustozlari barchasi ham ahli sunna val jamoadan bo‘lmay, ayrimlari turli 
guruhlar va firqalarga mansub edi. Ularning hammasi ham fiqh, bo‘yicha ra’y va 
qiyosni qo‘llab-quvvatlamasdi. Masalan, bir qator tobiinlar faqat hadis va osorga 
tayanib ushbu chegaradan chiqmasdilar. 
Shuningdek, Abu Hanifa Ja’fariy shialar imomlari bo‘lmish Muhammad 
Boqir va uning o‘g‘li imom Ja’far Sodiq (oltinchi imom)dan hadis rivoyat qilib, fiqh 

115 
ilmi bo‘yicha ular bilan munozaralar olib borgan. "Doiratul-maorifi ta-shayyu’" 
(Shialik qomusi)ning birinchi jildida ta’kidlanishicha, imom Boqir uning 
ustozlaridan biri edi. Hazrat Sodiq uning qiyos va istehson uslubiga muxolif bo‘lsa 
ham, bunday muxolafat ilmiy munozarali mohiyatga ega edi. 
Al-Makkiy rivoyatiga ko‘ra Abu Hanifa yoshlik chog‘lari ra’y va qiyos bilan 
shug‘ullanib yurgan davrda, shialarning beshinchi imomi va olimlaridan biri 
Muhammad Boqir bilan uchrashgan edi.
Bulardan tashqari, Abu Hanifa boshqa turli shialik yo‘nalishlari, jumladan, 
Kaysoniya, Zaydiya, Ismoiliya va boshqalar bilan muloqotda bo‘ldi. Xorijiylar 
vakillari bilan juda ko‘p munozaralar olib bordi. Ko‘p yillar Makkada yashash unga 
sahobalarning eng yirik olimlaridan biri bo‘lmish Ibn Abbos shogirdlaridan Qur’on 
fiqhini o‘rganish uchun imkon yaratib berdi. Ibn Abbosning shogirdlari Makkada 
yashardilar. 
Kufa shahrida Abu Hanifa bilan zamondosh bo‘lib yashagan mashhur 
faqihlardan quyidagilar manbalarda zikr etilgan: 
1. So‘fiyon ibn Said as-Savriy (97-161 h.y.) hadis ilmining mashhur 
imomlaridan biri va atoqli mujtahid edi. 
2. Sharik ibn Abdullo an-Naxa’iy, 95 yil Buxoroda tug‘ilib, 177 h.y Kufada 
vafot etgan. U fiqh ilmi bo‘yicha katta salohiyat va ilmiy maqomga ega bo‘lib, Kufa 
shahrida kamoli adolat bilan qozilik vazifasini bajarardi. 
3. Ibn Abilaylo – Muhammad ibn Abdurrahmon ibn Abilaylo (t.74h.) ra’y 
tarafdorlaridan bo‘lib, faqih va muftiy bo‘lgani uchun Kufa qozisi qilib tayinlandi. 
Umaviylar va Abbosiylar davrida 33 yil ushbu vazifani bajarib kelib, 148 yilda 
hayotdan ko‘z yumdi. So‘fyon Savriy: "Bizning faqih-larimiz ibn Abilaylo va Ibn 
Shibramadurlar", degan edi. 
Abu Hanifa yashagan davr va uning siyosiy qarashlari. Abu Hanifa turli 
siyosiy va ijtimoiy hodisalarga to‘la bo‘lgan ikki davr – Umaviylar va Abbosiylar 
davrlarida yashab, ilmiy faoliyat olib bordi va davlat hokimiyati birinchi suloladan 
ikkinchi sulolaga o‘tishining guvohi bo‘ldi. U siyosiy tomondan Alaviylar (Ali 
avlodlari va ularning homiylari) tarafdori bo‘lgan bo‘lsa ham, tinchlik va xalq 
manfaatini ko‘zlab hech qachon qurol ko‘tarib kurashlarda qatnashmadi. 
Aytib o‘tganimizdek, hokimiyat Abbosiylarga o‘tishi jarayonida Kufa shahri 
ushbu tarixiy harakatning markazi bo‘lib, natijada Abul-Abbos Saffohga bay’at 
qilish (ovoz berishning qadimiy uslubi) amalga oshirildi va Umaviylar hokimiyatdan 
chetlashtirildi. 
Mazkur harakatda Abu Hanifa to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishtirok etmagan bo‘lsa ham, 
aytib o‘tganimizdek, Ali oilasi va uning tarafdorlariga nisbatan o‘zining ezgu 
niyatlarini yashirmasdi. O‘sha davrda yuz berib turadigan siyosiy hodisalar Abu 
Hanifa hayotiga qanday ta’sir ko‘rsatgani haqida bir qator rivoyatlar mavjud. 
Ulardan biri Ibn Xallikon tomonidan quyi-dagidek rivoyat qilingan: 
Umaviylar vakili Marvon ibn Muhammad tomonidan Iroq volisi qilib 
tayinlangan Yazid ibn Hubayra Abu Hanifaga murojaat qilib, unga qozilik vazifasini 
taklif qiladi, lekin Abu Hanifa uni qabul qilishdan bosh tortgani uchun uni o‘n 

116 
kungacha har kuni o‘n qamchi urib jazolaydi, lekin imom bu taklifni qabul qilmagani 
sababli uni qo‘yib yuboradi. 
Mazkur hodisa yuz bergani to‘g‘ri ekanligini qo‘llash maq-sadida Ibn 
Xallikon quyidagi rivoyatlarni ham keltiradi: 
Ahmad ibn Hanbal "Xalqi Qur’on" masalasi bo‘yicha savalangandan keyin, 
Abu Hanifa boshidan kechirgan ushbu voqeani eslaganda imomga kuyinib yig‘lardi. 
Shuningdek, Abu Hanifaning nevarasi Ismoil ibn Hammod bunday degan edi: 
"Otam bilan Kunosidan o‘tayotganimizda u yig‘ladi. Nega yig‘laysiz?" deb 
so‘raganimda javob berdi: "Ey o‘g‘lim, mana shu yerda Hubayra qozilik vazifasini 
qabul qildirish uchun otam-ni o‘n kungacha har kuni o‘n qamchi urardi, lekin u qabul 
qil-madi". 
Abu Zahra ham buni tasdiqlaydi, lekin Muhammad Xuzariybek fikricha, 
qamchi bilan urish haddan ortiq tahqir hisoblanadi. Amirlikdan keyin eng sharafli 
vazifa bo‘lmish faqatgina qozilik vazifasini qabul qilmaganligi uchun bir oqil kishi 
tomonidan bir kishini bunday jazolash tushunarli emas. Chunki Kufada juda ko‘p 
faqihlar mavjud bo‘lib, ulardan har birini qozilik vazifasini bajarish uchun tanlab 
olish mumkin edi. 
So‘ngra Xuzariybek ushbu hodisaga siyosiy tus berib bunday deydi: 
"Menimcha, Abu Hanifaga qozilik vazifasini taklif etishdan maqsad davlatga 
nisbatan uning ishonchi va do‘stligini aniqlab olish edi. Aftidan, olimlar o‘sha 
davrda ularga yoqmagan davlatda ishlashni yoqtirmas edilar va uni o‘sha davlatni 
qo‘llab-quvvatlash deb bilardilar. Shuning uchun Hubayra Abu Hanifaning taklif 
etilgan vazifani bajarishdan bosh tortganini Bani Umayyaga (Umaviylarga) 
qarshilik deb uni urgandir". 
Biz ham ushbu fikrga qo‘shilamiz. Nafaqat Umaviylar davrida, balki 
Abbosiylar davrida ham imomning savalanishi uchun asosiy sabab siyosiy omil 
bo‘lgan edi. 
Abu Hanifa Hubayra qamog‘idan chiqqandan keyin Makkaga qarab yo‘l oladi 
(130 h.y.) va hokimiyat Abbosiylar sulolasiga o‘tgunga qadar Kufaga qaytib 
kelmaydi. 
U yangi hokimiyat – Abbosiylar hokimiyatini rozilik bilan kutib olib, ularga 
bay’at qiladi. Lekin uning Ali oilasi va avlodlariga bo‘lgan ishonch va hurmati har 
doim Mansurning – Abbosiylar xalifasining tashvishiga sabab bo‘lardi. Zohiran 
Mansur imomning mavqeini ko‘tarib, hurmat ko‘rsatib, unga katga hadyalar taqdim 
etib turardi, lekin imom ularni yumshoqlik va tadbir bilan qaytarib yuborardi, chunki 
u hech kimdan hech qachon hadya qabul qilmas edi. 
Ba’zan yuz bergan ayrim hodisalar ham u bilan Mansur orasidagi 
munosabatga o‘z ta’sirini ko‘rsatib turardi.
Abbosiy xalifalari siyosiy tomondan Abu Hanifani yoqtirmasalar ham, uning 
mazhabi va huquqiy ta’limotlariga katta zarurat sezardilar. Chunki ahli hadis 
mazhablariga nisbatan Hanafiy mazhabi o‘zining keng dunyoqarashi, ijtimoiy, 
iqtisodiy muammolarni yechishda yaratgan katta va keng qamrovli imkoniyatlari 
bilan, davlat uchun juda ko‘p qulayliklar yaratib, zamon talablariga, voqelikka 
muvofiq ravishda javob berishga qodir edi. Lekin shunga qaramasdan, uning 

117 
muxoliflari ham saroyda, ham boshqa joylarda mavjud bo‘lib, o‘rni kelganda unga 
qarshi ig‘vo tarqatar edilar.
Abu Hanifaning fiqhiy asarlari. Abu Zahra "Imom Abu Hanifa unga nisbat 
berilgan bir necha kichik risolalardan boshqa kitob yozmagan", deb ta’kid-lab, ular 
jumlasidan "al-Fiqhul-Akbar", "al-Olim val-mu-taallim", "Qadariyaga raddiya" 
risolasi va Usmon al-Bustiyga yozgan risolasini eslatib o‘tib, ularning hammasi 
kalom ilmiga tegishli asarlar bo‘lgan va uning o‘zi fiqh bo‘yicha hech qanday kitob 
yozmagan, balki uning fiqhi va huquqiy nazariyalari shogirdlari tomonidan to‘planib 
tarqatilgan", deydi. 
Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, aytib o‘tilgan risolalar Abu Zahra yozganidek, 
nafaqat Abu Hanifaga nisbat berilgan, balki uning haqiqiy asarlaridir.
Kotib Chalabiy "Imomi A’zam musnadi" nomi bilan ushbu asar haqida 
mufassal ma’lumotlar berib o‘tib, Hasan ibn Ziyod Luluiy tomonidan rivoyat 
qilinganini eslatib o‘tadi. Horisiy rivoyatiga binoan, ushbu "Musnad" shayx Qosim 
ibn Qut-lubg‘o tomonidan fiqq boblari asosida tartibga solingan. Jamoluddin 
Mahmud ibn Ahmad al-Qunaviy Addad-Dimashqiy (v.70 h.) uni qisqartirib, "al-
Mu’tamad" deb nomlagan. 
Abul-muayyid Muhammad ibn Mahmud al-Xorazmiy (v.665 h.) uning barcha 
zavoidini chiqarib tashlab o‘z ishini quyidagicha izohlaydi: "Shomda ba’zi bir johil 
kishilar, uni kamsi-tish maqsadida miqdorini kamaytirib ko‘rsatib, boshqa asar-
larning qadrini ko‘tarib yurgani, Shofi’iy Musnadi va Molik Muvattosiga asoslanib, 
Abu Hanifaning Musnadi yo‘q, deb tasavvur qilishlarining guvohi bo‘ldim. 
O‘shanda Imomdan faqat bir qator hadislar rivoyat qilinardi. Ushbu hodisa mening 
diniy hamiyatim (g‘ayratim)ni qo‘zg‘atib, buyuk olimlar tomonidan to‘plangan 15 
ta musnadni birlashtirishga kirishdim". 
Abul-muayyid undan keyin 15 ta buyuk hadis olimlari, jumladan, Imom 
Muhammad ibn Hasan ash-Shayboniy, Imom Abu Yusuf, Imom Hofiz, Abu 
Muhammad Abdullo Husayn ibn Muhammad ibn Xusrav al-Balxiy (v. 523 h.), 
Imom Movardiy va boshqalarning ismlarini qayd etadi. 
Ushbu to‘plangan musnad Ismoil ibn Iso ibn Davlat al-Avg‘oniy al-Makkiy 
va Abu Baqo Ahmad ibn Muhammad al-Qurashiy al-Adaviy al-Molikiy tomonidan 
qisqartirilib Jaloludsin as-Suyutiy (v. 911 h.) uni sharxlab "at-Ta’liqa-tul-manifa alo 
musnadi Abi Hanifa" deb atagan. 
Abu Hanifaga nisbat berilgan mazkur musnaddan bir qo‘lyoz-ma nusxasi O‘z 
FA Aburayhon Beruniy nomidagi sharqshunos-lik instituti qo‘lyozmalar fondida 
P.4815 raqami ostida saqlanmoqda. 
Nusxaning oxirida: "Imomi A’zam Abu Hanifaning "Musnad" nomli kitobi 
870 yil ramazon oyining 29-kuni ko‘chirib tugatildi", deb yozilgan. 
Kitob 270 varaq (540 bet)da suls yozuvida yozilgan bo‘lib, kotibning ismi 
mavjud emas. Boshidan 113 varag‘i tushgan. 
"Musnad" 40 bobni o‘z ichiga oladi. Boblarda Abu Hanifa-dan rivoyat 
qilingan hadislar isnodlari bilan mufassal shaklda beriladi. 40-bob besh fasldan 
iborat bo‘lib, ularda Musnadda zikr etilgan shayxlar (hadis rivoyati ustozlari)-ning 
qisqacha tarjimai holi beriladi. Masalan, birinchi faslda Musnadda nomi zikr etilgan 

118 
Payg‘ambar sahobalari, ikkinchi faslda Abu Hanifaning uch yuzga yaqin ustozlari 
(hadis rivoyati bo‘yicha), uchinchi faslda Abu Hanifadan rivoyat qilgan uning 
as'hobi (suhbatdoshlari) tanitiladi. 
Vahba Az-Zuhayliy "Islom fiqhi va uning manbalari" kitobida qayd etishicha, 
u Anas ibn Molik bilan uchrashib, undan "Ilm o‘rganish har bir musulmonga farzdir" 
degan hadisni rivoyat qilgan. 
"Imomi A’zam musnadi" bo‘iicha tadqiqot olib borib, uni har tomonlama 
o‘rganish hadis va fikh olimlari oldida turgan faxrli burch hisoblanadi. 
Abu Hanifaning shaxsiyati va ilmiy maqomi. Abu Hanifa Nu’mon ibn Sobit 
islom huquqshunosligi tarixida misli ko‘rilmagan buyuk va ko‘p qirrali shaxslardan 
biri edi. Uning buyukligi ramzini Qur’on va Sunnaga chuqur ishongan va tayangan 
holda mustaqil fikr yuritishida va hech qanday qo‘rquvsiz fiqh bo‘yicha ushbu 
yo‘nalishni takomillashtirib, tizimlashtirishida ko‘rish mumkin. 
U yashagan davr rivojlanish davri, u hayot kechirgan muhit turli madaniyatlar 
uchrashuvi markazi, xilma-xil siyosiy, ijtimoiy va falsafiy fikrlar to‘qnashuvi 
maydoni edi. Qur’on va Hadislarda barcha hayotiy muammolarni yechish uchun 
ko‘pin-cha umumiy va ba’zan konkret usul hamda qoida-lar ko‘rsatib berilgan edi. 
Ilohiy kitobda aniqlashtirilma-gan masalalar Payg‘ambarimiz so‘zlari bilan 
izohlanar va aniqlikka olib chiqilardi. Undan keyin ijmo uslubi o‘z yechi-mini 
topmagan muammolarni hal qilish tamoyillarini bel-gilab berardi. Lekin, mazkur 
yo‘llanmalar taraqqiyot sari olg‘a qadam tashlab borayotgan jamiyatda yuz berib 
turadigan hodisalarga javob topish uchun yetarli emas edi. 
Sababi, faqihlar va mujtahidlar ta’kidlaganlaridek, nass (Qur’on oyatlari va 
hadislar iboralari) chegaralangan bo‘lib, yuz berib turadigan hodisalar cheksiz va 
amaliyot maydoni chegarasizdir. Shahristoniy aytishicha: "Bizga ma’lumki, 
ibodatlar va ish yuritish, tasarruf sohalarida yuz berib turadigan hodisalar cheksiz, 
son-sanoqsizdir. Shuningdek, bizga ma’lumki har bir hodisa uchun bir muayyan 
nass mavjud emas va buni tasavvur qilib ham bo‘lmaydi. Albatta, nasslar cheklangan 
va voqealar cheksiz bo‘lib, cheklangan narsalar chegarasiz narsa-larni qamrab 
ololmaydi. Shu sababli ijtihod va qiyosga e’tibor berish bir zarurat sifatida yuzaga 
kelib, har bir hodisa uchun ijtihod qilish lozim bo‘ladi". 
Hazrati Muhammad sallollohu alayhi vasallam Muoz ibn Jabalga qozilik 
vazifasini topshirib, uni Yamanga jo‘natmoqchi bo‘lganida, undan: "Bor-diyu 
Qur’on va Sunnada muammolar yechimini topolmasang nima qilasan", deb 
so‘raganda, u: "O‘z ray’im (shaxsiy fikrim)ga asoslanib ijtihod qilaman", deb javob 
bergan edi. 
O‘shanda Payg‘ambar uning ko‘ksiga qo‘li bilan urib, Xudo-ga hamdu 
sanolar bo‘lsinki, o‘z Payg‘ambarining elchisi (vakili)ni Payg‘ambar rozi bo‘ladigan 
yo‘lga yo‘lladi, deb rozilik bildirgan edi. 
Hazrat Muhammad sollallo‘hu alayhi vasallamning ushbu so‘zlari voqelikni 
e’tirof etishdan iborat bo‘lib, u kelajakda amaliyot, ya’ni siyosiy, ijtimoiy va 
iqtisodiy sohalarda son-sanoqsiz hodisalar yuz berishini ko‘zlagani uchun, 
sahobalarni va ular orqali olim-larni shunday sharoitga duch kelgan chog‘da qanday 
amal qilish yo‘lini ko‘rsatgan. 

119 
Shuningdek, Qur’on ko‘pincha huquqiy masalalarga umumiy shaklda dalolat 
qiladi. Bunday ahvolda usulul-fiqh qoidala-riga asoslanib, ko‘rsatilgan umumiy 
hukm doirasida Sunna va ijmodan foydalanib, yechimi topilmagan masalalarni hal 
qilish yo‘llarini qidirishga zarurat sezilardi. Yangi muammoning yechimi hadislar 
va ijmoda ham topilmasa, qiyos va huquqiy istidlolga murojaat qilinardi. 
Abu Hanifa shu yo‘ldan — to‘g‘ri yo‘ldan bordi. Albatga bunday yo‘l 
Payg‘ambarimiz bir marta emas, balki o‘rni kelganda har doim sahobalarga 
ko‘rsatib turgan, Xulofoi Roshidin va o‘sha davr faqihlari tomonidan bosib o‘tilgan 
yo‘l hisoblanardi. 
Abu Hanifa Qur’onning ruhi va haqiqiy mazmunini, yo‘llanmalari va 
ko‘rsatmalarini chuqur anglab olgan edi. Shuning uchun ham fiqh hayot bilan 
uyg‘unlashib harakat qilishi va hayot rivoji bilan taraqqiy etib borishi zarurligini 
yaxshi tushunardi. U bilardiki, agar fiqh zamon bilan hamohang harakat qilmay 
to‘xtab qolsa va zamon talablariga javob berolma-sa, albatta qotib qoladi. U "Az-
zarurotu tubihul-mahzurot" (zarurat noravo narsalarni ravo qiladi) "Lo-zarara va lo 
zirora fil-islom" prinsiplarining tub mohiyati va mazmunini yaxshi tushunardi. Shu 
sababli o‘z mazhabini erkin fikrlilikka asoslantirdi, hech qachon hatto og‘ir va 
chidab bo‘lmay-digan sharoitda ham hurfikrlilik va e’tiqod mustaqilligidan voz 
kechmay, uni o‘ziga bayroq qilib oldi va bu yo‘lda o‘z hayotini garovga qo‘ydi. 
Kalom ilmining uslubi bilan oshno bo‘lish, Kufa shahridek madaniyat 
o‘choqlaridan birida yashash unga o‘zi asos solgan mazhabning asosiy qoidalarini 
ishlab chiqishda katta yordam bergan. 
Tadqiqotchi olimlar Hanafiy mazhabini sunniylar huquqshunosligida qiyos va 
tafakkurning cho‘qqisi deb to‘g‘ri baholaganlar. Abu Hanifa ilk bor fiqh ilmini tasnif 
qilib ya’ni ilmiy nuqtai nazardan turli faslu boblarga bo‘lib, faroiz (meros) ilmini 
mustaqil fan sifatida fiqq ilmi-dan ajratib bergan. 
Misrlik mashhur olim Ahmad Amin o‘zining "Zuhal-is-lom" ("Islom 
yog‘dusi") nomli asarida ta’kidlashicha, Abu Hanifa ibodat va huquqning turli 
sohalariga doir 60 mingdan 80 mingga qadar masalalarni chuqur yoritib bergan. 
Turk qomusiy olimi Shamsuddin Somiy Abu Hanifa haqida: "U sunniylarning 
to‘rtta mazhabi rahbarlaridan birinchisi va islom shariatining buyuk bir rukni 
(ustuni)dir. Uning fiqh sohasidagi keng ma’lumoti va qiyosdan foydala-nish 
bo‘yicha favqulodda iqtidori va shuningdek, ruhiy pokligi va axloqiy fazilatlari 
borasida ancha kitoblar yozilgandir", deb yozgan edi. 
Misrlik olim Abdul-Halim al-Jundiy o‘zining "Abu Hanifa islomda erkinlik 
va murosa qahramoni" nomli chiroyli kitobida ushbu davr allomasining haqiqiy 
ilmiy siymosini yoritib berishga harakat qilib, katta muvaffaqiyatga erishgan. U 
bunday xulosa chiqaradi: 
"Abu Hanifa har yerda, har doim, o‘tmish, hozir va kelajakka, har bir sohada 
– mulkchilik, ayollar va fuqarolar huquqlari bo‘yicha, shuningdek, har qanday 
tasarruf qilish sohasida erkinlik va murosani e’lon qilgan. Erkinlik va murosa uning 
nomi bilan abadiy oliy darajaga ko‘tarilgan. Uning ra’y va qiyos maktabi islom 
huquqining onasi va zamon o‘tishi bilan uning manbai bo‘lib qoladi. U biron bir 

120 
rasmiy madrasa yoki o‘quv yurtida ta’lim olmagan, u faqat jome’ masjidga kirib, 
hayot madrasasidan o‘rgangan". 
Abu Hanifa bunday yuksak ilmiy maqomga qanday qilib erishdi, uning ilmu 
ma’rifat manbalari nimalardan iborat edi, degan savolga keladigan bo‘lsak, bu haqda 
turli mualliflar, jumladan Shahristoniy, islom ensiklopediyasi manoqib kitoblari 
mualliflari va Imom Abu Zahra o‘z fikru mulohazalarini bildirib o‘tganlar. Ularni 
xulosa qilib quyi-dagicha fikr bildirish mumkin: 
Birinchidan, Abu Hanifaning tug‘ma xususiyatlari va shu xislatlar yordamida 
o‘zlashtirib olgan fazilatlari uni oliy maqomdagi olim darajasiga ko‘targan edi. 
Uning ruhiy fazilatlari, tafakkur yo‘nalishi va ajoyib xarakterining asosini mana shu 
tabiiy iste’dod tashkil etardi. 
Ikkinchidan, ilmiy sohada o‘zining faoliyatlarini belgilab olishda uning 
murabbiy va ustozlari chuqur ta’sir ko‘rsatib, ilmiy takomil yo‘llarini bosib o‘tishi 
uchun zamin yaratib bergan edi. Ma’lumki, Abu Hanifa o‘sha davrda mavjud 
bo‘lgan turli-tuman aqidaviy oqimlar, xuquqiy, falsafiy yo‘nalishlar vakillari bilan 
har doim uchrashib, ulardan o‘rganib, ular bilan tajriba almashib turardi. 
Uchinchidan, uning shaxsiy hayoti va turmush tajribalari, yuz bergan 
hodisalar, turli guruhlar va firqalar bilan o‘rnatgan aloqalari, siyosiy oqimlar bilan 
bo‘lgan munosabatlari, bozor, savdo va xalqning amaliy hayotidan chiqarib olgan 
xulosalari uning dunyoqarashining shakllanishi uchun muhim omil bo‘lib ta’sir 
ko‘rsatgan. U yaratgan huquqiy maktabning barcha sohalarida ushbu omillar 
ta’sirini yaqqol ko‘rish mumkin. Shu sababli u ishlab chiqqan usul va qoidalar har 
doim hayot talablariga javob berish imkoniga ega bo‘lib, hanafiy mazhabining keng 
ko‘lamda tarqalishi uchun muhim omil bo‘lib xizmat qilgan. 
To‘rtinchidan, u yashagan davr – erkin tafakkur muhiti, olim iste’dodining 
o‘sishi, aqliyatining keng sohada namoyon bo‘lishi uchun qulay sharoit yaratib 
berdi. 
Mazkur omillar Abu Hanifaga o‘z zamondosh olimlari orasida ilmu fan 
cho‘qqisiga ko‘tarilib, uzoqni ko‘ra bilish, haqiqat va voqelikka qarab intilish va har 
bir hodisaga ik-kilanmasdan javob topish malakasiga ega bo‘lish imkoniyati-ni 
yaratib berdi. 
Abu Hanifa shunday kuchli istidlol qilish malakasiga ega ediki, hatto ashaddiy 
dushmanlarini ham qoyil qoldirardi. Masalan, bir kuni Xorijiylardan bir guruhi 
kelib, Abu Hanifadan so‘radilar: 

Download 1,47 Mb.