105
tug‘ilgan. Uning oilasi Marvdan Bag‘dodga ko‘chib kelayotgan vaqtda onasi
homilador bo‘lganligi sababli Imom Ahmad Marvda tug‘ilgan
degan fikrlar ham
manbalarda zikr qilingan. O‘g‘li Solihning rivoyat qilgan shajarasiga qaraganda
ajdodlari Rasulullohning bobolaridan bo‘lmish
Nizor ibn Maod bilan birlashib,
hazrat Ismoilga borib yetishi haqida manbalarda xabarlar kelgan. Bobosi Hanbal ibn
Hilol Umaviylar davrida Saraxs voliyligi lavozimini egallagan va abbosiylar
sulolasining taxtga kelishida katta xizmat qilgan.
Ahmad ibn Hanbal faoliyatining eng yuksak davri an’anaviy
ilohiyotshunoslik bilan mu’taziliya orasidagi g‘oyaviy
kurashning avjiga chiqqan
(Qur’oni karimni maxluq, ya’ni yaratilgan degan
aqidani xalqqa kuch bilan
singdirish bilan bog‘liq «mihna» - «sinov») davriga to‘g‘ri keldi. 833 yildan boshlab
Abbosiylardan bo‘lmish xalifalar Ma’mun, Mu’tasim va Vosiq zamonlarida
ilohiyotshunos olimlar «sinov»dan o‘tkazilib, mavjud
tuzumga xayrixoh yoki
muxolif
ekanligi
tekshirilgan.
Abbosiy
xalifa
Ma’mun
(813-835)
hukmronligiligining oxirgi yillarida mu’taziliya mazhabining kuchayishi natijasida
ko‘pgina olimlar qatori Imom Ahmad ham quvg‘inga uchrab, 833-834 yillarda
hibsga olindi. U qamoqda ikki yilu to‘rt oy tazyiq va qiynoq ostida hayot kechirdi.
Qamoqdan ozod bo‘lgandan so‘ng, yana fatvo berish bilan shug‘ullandi va hadis
ilmida o‘zining «al-Musnad» asarini yozdi.
Ahmad ibn Hanbal 835 yil 31 mayda Bag‘dodda vafot etdi. U ikki xalifa –
Ma’mun va Mu’tasim davrida Qur’oni Karim yaratilgan degan g‘oyadan bosh
tortgan. «Islomni bid’atlardan qutqaruvchi» degan
nomi tufayli uning atrofiga
Bag‘dodning yirik an’anaviy ilohiyot tarafdorlari (ahl as-sunna) yig‘iladi.
Keyinchalik Ahmad ibn Hanbal Hanbaliya mazhabining asoschisi sifatida tanildi.
Hanbaliya mazhabi hozirgi kunda Saudiya Arabistoni, Qatar,
Bahrayn kabi
davlatlarda tarqalgan.
Buyuk mujtahidlar davrida yuqorida zikr etilgan mujtahidlar nomi bilan
bog‘liq asosiy sunniy huquqiy mazhablar paydo bo‘ldi va o‘z ta’limotini
shakllantirdi.
VIII asrning oxiri-IX asrning boshlarida Movarounnahrda (hozirgi O‘rta
Osiyoning aksariyat qismi) islomdagi ahl as-sunnaning hanafiyya mazhabi tarqala
boshladi. Buxoro va Samarqand shaharlarida shu mazhab ta’limoti
asosida
Movarounnahr fiqh maktabi tarkib topdi. VIII-X asrlarda Movarounnahrning ayrim
shaharlardagi hanafiylikka asoslangan ilmiy markazlar paydo bo‘ldi. Bunga Iroq va
Xuroson maktablarining ta’siri katta bo‘ldi. Buxoro maktabiga Abu Hafs Ahmad ibn
Hafs al-Kabir al-Buxoriy (vaf. 832 y.) asos solgan. Samarqand ilmiy markazining
shakllanishiga Abu Sulaymon al-Juzjoniy, Ibn Samoa va Shaddod ibn Hukaym kabi
Balx faqihlarining xizmati katta bo‘ldi. Buxoro faqihlari bu davrda asosan fiqhning
amaliy masalalari (furu’ al-fiqh) bilan, samarqandliklar esa o‘z ilmiy faoliyatlarini
ilohiyot (usul ad-din) mavzui bilan shug‘ullanishga qaratdilar.
Umuman fiqh, xususan hanafiy mazhabining
rivojlanish tarixida XI-XII
asrlardagi Movarounnahr faqihlarining ilmiy faoliyati juda muhim o‘rin tutadi. Bu
davrda yetishib chiqqan hanafiy faqihlaridan - ad-Dabusiy Abi Zayd (vaf. 430/1063
y.), al-Halvo’iy (vaf. 456/1063 y.), Abu Bakr Muhammad as-Saraxsiy (400-
106
483/1009-1090), al-Pazdaviy ’Ali (vaf. 482/1089 y.), as-Sadr ash-Shahid ’Umar
(vaf. 536/1141 y.), an-Nasafiy ’Umar (vaf. 537/1142 y.), Alouddin as-Samarqandiy
(vaf. 539/1144 y.), Ibn Moza Mahmud (vaf. 570/1174 y.), al-’Attobiy Ahmad (vaf.
586/1190 y.), al-Kosoniy Mas’ud (vaf. 587/1191 y.), Qozixon (vaf. 592/1191 y.) va
yuqorida zikr etilgan al-Marg‘inoniy ’Ali (vaf. 593/1196 y.) kabi ma’lum va
mashhur faqihlarning nomlarini keltirish mumkin.
