II-Bob. Atmosferada gaz muvozanatini saqlash

21
SO

2
+ 2N

2
O = S(N

2
O) + N

2
O + O

2
Organik hayotning paydo bo‘lishi, fotosintez jarayonining vujudga kelishi va 

kuchayishi, atmosferada kislorod ko‘payib va karbonat angidridning kamayishiga

olib kelgan. Xayot uchun normal atmosferaning tarkib topishida, akademik 
V.I.Vernadskiy ko‘rsatib o‘tganidek, tirik organizmlar juda muhim rol o‘ynagan.
Biroq so‘ngi yuz yil ichida insonning ho‘jalik faoliyati atmosferaning tabiy 
rivojlanish jarayoniga qarama-qarshi bo‘lgan o‘zgarishlar kiritib, kislorodning esa
kamayishiga sabab bo‘lmoqda. Masalan, xozirgi taraqqiyot jarayonida yoqilgilarni 
(toshko‘mir, neft, gaz va boshqalarni) nihoyatda ko‘plab yoqish natijasida
atmosferadagi SO
2
gazi va chang miqdori ancha tez ortib boryapdi. Ayrim 

hisoblarga ko‘ra keyingi yarim asrda turli xil yoqilg‘ilardan foydalanish natijasida

Erdan atmosferaga 300 mlrd. tonnagacha SO
2
ajralib chiqqan, ya’ni uning miqdori 

salkam 12% ortgan. SO

2
ning ko‘payishiga yong‘inlar ham (ayniqsa o‘rmon 

zonasidagi) katta ta’sir ko‘rsatadi. Xozirgi vaqda atmosferaga yiliga taxminan 14

mlrd. t. SO
2
qo‘shilyapdi. 

Atmosferadagi SO

2
miqdorini tartibga solib turishda fotosintez jarayoni va 

atmosfera bilan okean o‘rtasidagi gaz almashinuvi muhim tabiy omil sifatida katta

rol o‘ynaydi. Masalan, hozirgi vaqtda fotosintez natijasida yashil o‘simliklar yiliga 
atmosferadan 16*10
10
t. SO

2
olib, atmosferaga 120-190*10

10
t. kislorod ajratib 

chiqaradi. Atmosfera havosini turbulent aralashib turishi SO

2
ni Er sharining bir 

joyida havfli ravishda to‘planib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi. Extimol bu omillar havo

qobig‘idagi SO
2
ning muvozanatini saqlab turadi. Havoda SO

2
ning ko‘payishi 

biosferada fotosintez maxsuldorligini oshiradi, bu esa o‘z navbatida, atmosferada
SO
2 

ning muvozanatini saqlab qolishga imkon beradi. Biroq keyingi 1000 yil

ichida quriqlikda SO
2
gazining asosiy yutuvchi (fotosintez yuli bilan) o‘rmonlar 

maydoni qisqara borib, xozirda ularning 1/3 kismigina qolgan. Endilikda er

yuzasidagi o‘rmonlarning yalpi maydoni atigi 40 mln km
2
ni tashkil etadi. Buning 

ustiga Er sharida o‘simliklar juda siyrak, chul va dashtlar maydoni kengayib

22
bormoqda. Bularning barchasi atmosferada SO

2
gazining o‘simlik iste’mol qila 

oladigan miqdordan ko‘ra ko‘proq to‘planishga sabab bo‘lmoqda.
Atmosfera bilan Dunyo okeani o‘rtasida SO
2
gazi kuchli ravishda 

almashinib turadi. SO

2
sovuq suvda yaxshi eriydi, issiq suvda aksincha, ajralib 

chiqadi. SHuning uchun ham yuqori geografik kengliklardagi okean suvlari go‘yo

qudratli nasos sifatida SO
2
ni o‘ziga singdirib oladi, tropik kenglikda ilik suvlar 

esa uni yana havoga ajratadi. Lekin bu jarayonning kirim chiqim balansini

aniqlash qiyin. A.S.Monin fikricha, yiliga okean suvlaridan ajralib chiqqan SO
2

ning miqdori suvda eriydigan SO

2
ga nisbatan 5 mlrd. t. ko‘pdir. 

SHuni ham aytib o‘tish kerakki, atmosferada SO
2
konsentratsiyasining ortib 

borishi quruqlikdagi o‘simlik qoplamining qisqarishi bilangina emas, balki

okeanlarning neft maxsulotlari bilan toboro ko‘p ifloslana borishi bilan ham 
bog‘likdir. Neft maxsulotlari suvda yupqa parda hosil qilib fotosintez jarayonini
susaytiradi va okean suvlarining SO
2
singdirishini kamaytiradi. 

Atmosferadagi erkin kislorod miqdorini o‘zgarishi sabablarini aniqlash va

uni bartaraf qilish nihoyatda muhim hayotiy muammodir. Jumladan havodagi 
kislorod miqdorining yoqilgilarni yoqish natijasida o‘zgarishi haqida har-xil fikrlar
mavjud. Ba’zi mutaxassislar yoqilgilarni ko‘p ishlatilishi havodagi kislorod 
miqdorini ancha kamayishiga olib keladi, deb hisoblasalar ayrim mutaxassislar
hatto erdagi barcha yoqilgi zaxiralarini ishga solinganda ham atmosfera tarkibidagi 
kislorodning miqdori juda kam o‘zgaradi, deydilar. Kislorod ximiyaviy jihatdan
nixoyatda aktivdir, shuning uchun ham hilma-xil moddalarni oksidlab, ular bilan 
birikadi. Chunonchi u uglerod, oltingugurt, temir, marganets, vodorod va boshqa
elemenlar bilan reaksiyaga kirishadi. Er lanshaft qobigidagi ikki atomli 
kislorodning umumiy zaxirasi 1,5 *10
15
t ga teng; litosfera, gidrosfera va 

biosferadagi bog‘langan (birikkan) kislorodning zaxirasi esa bundan 100 baravar

ko‘p. Odam paydo bo‘lgunga qadar atmosferadagi kislorod asosan chirishga, 
organizmlarning nafas olishi va karbonatlar hosil bo‘lishiga sarflanar edi. Odam

23
paydo bo‘lgach, ayniqsa sanoati rivojlangan sari uning atmosferadagi kislorod 

miqdoriga bo‘lgan ta’siri kuchaya bordi. Xozirgi vaqtda kislorodning ko‘mir, neft

maxsulotlari, gaz va boshqa xil yoqilgilarni yoqishga sarf bo‘lishi nihoyatda katta 
miqdorga etdi. Sarflangan kislorodning bir qismi yonuvchi uglerod bilan birikib
karbonat angidrid hosil qilgan, bir qism vodorod bilan birikib, atmosferaga suv 
bug‘i bo‘lib qaytgan. Xozirgi vaqtda yoqilg‘ilarni asosiy turlarini yoqish va
karbonat angidrid olish uchun yiliga 10-13 mlrd t kislorod sarflanadi. Bundan 
tashqari ximiya, metallurgiya va metallsozlik sanoatlarida kislorod ko‘p miqdorda
sarf bo‘ladi. A.M.Ryabchikov (1972) ma’lumotiga ko‘ra metallarning oksidlanishi 
uchungina yiliga 100 mln t kislorod ketadi.
Erkin kislorod hosil bo‘lishining asosiy manbai fotosintez jarayonidir: 
atmosferadagi kislorod muvozanatini chirish, nafas olish va karbonatlar hosil
bo‘lish jarayonlari hisobiga saqlanib turadi. Xozirgi vaqtda er yuzida yashil 
o‘simlik koplamining qisqarib borayotganligi atmosferaga ajralib chiqayotgan
kislorod mikdorining kamayib ketishiga sabab bo‘lmoqda. Ayrim olimlarni 
kuzatuvlariga ko‘ra, oxirgi yillarda (2002-2003 y) yashil o‘simliklarni rivojlanishi
ko‘paygan. Bundan tashqari okean suvlarining neft maxsulotlari va har-xil zaxarli 
moddalar bilan ifloslanishi kislorod ishlab chiqaruvchi ko‘k-yashil suv o‘tlari va
fitoplanktonlar fotosintez faoliyatining qisqarishiga olib kelmokda. 
Atmosferada erkin azotning miqdori ham o‘zgaruvchan bo‘lib qolmoqda.
Chunki keyingi vaqtlarda atmosferadagi erkin azotdan ximiyaviy ug‘itlar va 
boshqa moddalar ishlab chiqarishda foydalanish tobora kengayib bormoqda.
Xozirgi vaqda atmosferadan yiliga 50 mln. tonnadan ortiq azot ajratib olinmoqda. 
Azotdan foydalanishning o‘sa borishi uning tabiatda hosil bo‘lish sur’atidan ancha
jadal dovom etib, natijada havodagi azot miqdori kamaymoqda. 
Yuqorida inson ho‘jaligi faoliyati natijasida atmosferaga katta miqdorda
chang qo‘shilib, atmosferadagi aerazol konsentratsiyasi ortib borayotganligi 
aytilgan edi. Shunisi ham borki, antropogen ta’sir natijasida hosil bo‘lgan

24
aerozolning kichik bir qismigina atmosferaga qattiq yoki suyuq holda o‘tadi. 

Antropogen aerozolning asosiy qismi turli ximiyaviy reaksiyalar ta’sirida kislorod,

suv bug‘lari va boshqalar bilan birikib qattik xolatga o‘tadi. Xozirgi vaqtda barcha 
(tabiiy va antropogen) manbalardan yiliga o‘rta hisobda 2 mlrd. tonnadan ortiq
chang hosil bo‘ladi. Inson faoliyati ta’sirida hosil bo‘lgan, ya’ni antropogen 
aerozollarning miqdori taxminan 15 % ni tashkil qiladi, ularning ham asosiy qismi
shimoliy kenglikning 30-60 parallellari orasida to‘plangan. 
Xozirgi kunda birgina AQSH industriyasi atmosferaga yiliga 172 mln.t.
chang, qurum, kul chiqarib tashlamokda. Antropogen aerozol zarrachalarining 
ko‘p to‘planishi shaxarlar yoki sanoat rayonlari ustidagina emas, balki katta-katta
xududlarda ham kuzatilib, atmosferaning ifloslanish jarayoniga global xarakter 
bermoqda. Havo massalari ularni paydo bo‘lgan joyidan juda uzoqlarga olib
ketadi. SHuni aytish kifoyaki, bunday aerozollar hatto Arktika va Antarktikada, 
tog‘li viloyatlar muzliklari ustida ham to‘planmokda. Bular o‘z navbatida quyosh
radiatsiyasini ortishi natijasida muzliklarning erishini tezlashtirib yuborishi 
mumkin. Atmosferada aerozol changlarini kupayishi esa aksincha, Quyoshdan
keladigan radiatsiyani yutishi va qaytarishi hisobiga kamaytirish va bu bilan 
planetar miqyosdagi iqlim o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin.

25

Download 165.49 Kb.