7
I-Bob.Atmosfera havosini muhofaza qilishning huquqiy holati.
1. Atmosfera havosini muhofaza qilishning huquqiy holati tushunchasi va
umumiy xarakteristikasi.
Atmosfera havosi tabiiy resurslarning tarkibiy qismi bo‘lib, u umumiy
boylik hisoblanadi va davlat tomonidan muhofaza qilinadi.
Atmosfera havosining huquqiy holati O‘zbekiston Respublikasining
“Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi va “Atmosfera havosini muhofaza qilish
to‘g‘risida”gi qonunlariga muvofiq belgilanadi. Atmosfera havosi atrof tabiiy
muhitning asosiy ob’ektlaridan biri bo‘lib, u ekologik
va iqtisodiy vazifalarni
bajaradi. Atmosferaga kiruvchi har xil moddalar inson, hayvonot va o‘simlik
dunyosining hayotiy manbasi hisoblanadi. Atmosferaga sanoat korxonalaridan
ishlab chiqarish chiqindilari tashlanadi va uning tarkibidagi moddalar ishlab
chiqarish
jarayonida foydalaniladi, va nihoyat, atmosfera havosi havo
transportining makoni (fazo) hisoblanadi.
Ekologiya huquqi bilan atmosfera havosining tabiiy ob’ekt sifatida
muhofaza etilishi tartibga solinadi.
Turar joy, sanoat va boshqa ishlab chiqarish
xonalaridagi havoning holati ekologik qonun hujjatlari bilan emas, balki sanitariya
normalari bilan tartibga solinadi. Atmosfera havosi huquqiy holatining o‘ziga xos
xususiyati bo‘lib, uning mulk huquqi yoki foydalanish huquqi ob’ekti bo‘lmasligi
hisoblanadi, chunki atmosfera havosini tabiiy xususiyatiga ko‘ra bo‘lib va
chegaralab bo‘lmaydi. Shunga qaramay, har bir davlat o‘z hududidagi atmosfera
havosiga nisbatan suveren huquqlarga ega va undan
boshqa davlatlar tomonidan
havo yo‘li sifatida foydalanish faqat shu davlatning ruxsati asosida amalga
oshirilishi mumkin. (O‘zbekiston Respublikasining Xavo kodeksini 1-moddasi).
Atmosfera havosining huquqiy holati uni muhofaza qilish bilan bog‘liq.
Davlat atmosferani ifloslanishi va unga o‘zga zararli ta’sir ko‘rsatishning
chegaralarini belgilaydi. Ushbu chegaralar atmosfera havosini muhofaza qilish
sohasidagi standartlar va normativlar bilan belgilanadi.
8
O‘zbekiston Respublikasining “Atmosfera havosini muhofaza qilish
to‘g‘risida”gi qonunda atmosfera havosini muhofaza qilish bo‘yicha
ogohlantiruvchi,
man qiluvchi, ruxsat etuvchi norma va tashkiliy chora-tadbirlar
belgilangan.
Atmosfera havosi ifloslanishdan va zararli fizikaviy ta’sir ko‘rsatishdan
muhofaza etiladi. Atmosfera havosining ifloslanishi deganda, unga zararli
moddalar va biologik organizmlarni chiqarib tashlash tushuniladi.
Atmosfera
havosiga akustik (shovqin), elektromagnit, ionlashtiruvchi (radiatsion) va boshqa
xil zararli fizikaviy ta’sir ko‘rsatilishi mumkin.
Atmosfera havosi ifloslantirish va unga fizikaviy ta’sir ko‘rsatishning
ob’ekti bo‘lib statsionar (doimiy) yoki harakatlanuvchi manbalar bo‘lishi mumkin.
Statsionar manbalar qatoriga korxona, tashkilotlar va boshqa ko‘chmas mulk bilan
bog‘liq bo‘lgan atmosfera havosiga chiqindi tashlovchi yoki zararli fizikaviy ta’sir
ko‘rsatuvchi ob’ektlar hisoblanadi. Harakatlanuvchi manbalar sifatida transport va
boshqa harakatlanuvchi vositalar (karbyuratorli yoki dizel dvigateli bilan ishlovchi
elektrogeneratorlar, kompressorlar va hakozalr) qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan.
O‘zbekiston Respublikasining “Atmosfera havosini muhofaza
qilish
to‘g‘risida”gi qonun atmosfera havosini iste’mol qilish qoidalarini ham belgilaydi.
Atmosfera havosini iste’mol
qilish deganda, ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun
havoni yoki uning tarkibidagi zaruriy elementlarni (masalan, kislorod, azot va
boshqalar) chiqarib (tortib) olish hisoblanadi. Atmosfera havosini iste’mol qilish
belgilangan meyyorlarga asoslanishi lozim.
Atmosfera havosining ifloslanishini oldini olish hozirgi zamonda nafaqat
davlat ichida, balki xalqaro miqyosda katta ahamiyatga ega, chunki yuqorida qayd
qilinganidek atmosfera havosini chegaralab bo‘lmaydi va havo oqimi bilan
ifloslantiruvchi moddalar bir davlatdan boshqa davlat hududlariga o‘tadi va shu
davlatdagi hayvonot va o‘simlik dunyosiga hamda
inson salomatligiga zararli
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. SHuning uchun ham, atmosfera havosini muhofaza
9
qilishda nafaqat davlatning ichki qoidalari bilan, balki xalqaro normalar bilan ham
tartibga solish lozimdir.
