-rasm. Elektr motorlarni quritish usullari: a-tashqi issiqlik manbasidan

245 
- avtomatlashtirish tizimining elementlarini sozlash (harorat va 
bosim sezgichlari va moylash tizimlari va boshqalar). 
§23.3. Oʻzgarmas tokli elektr motorlarni ishlatish. Elektr 
motorlarni ishlatish ishonchligini ortirish. 
Elektr mashinalar yordamida mexanik energiyani elektr energiyasiga
va aksincha elektr energiyani mexanik energiyaga shuningdek, elektr 
energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantirish mumkin. Mexanik 
energiyani elektr energiyaga o‗zgartirish maqsadida elektr generatorlardan 
foydalaniladi. Generatorlarni bug‗, gidravlik va gaz turbinalar, ichki
yonar dvigatellar va boshqa dvigatellar yordamida xarakatga keltiriladi. 
Ko‗pincha elektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan elektr energiya yana 
turli mashina va mexanizmlarni xarakatga keltirish uchun mexanik 
energiyaga aylantiriladi. Bunday maqsadlarda elektr dvigatellardan 
foydalaniladi. 
Tokning turiga asosan elektr mashinalar o‗zgarmas va o‗zgaruvchan 
tok mashinalariga bo‗linadi. Elektr mashinalar vattning juda kichik 
qiymatidan million kilovattgacha va undan yuqori quvvatlarda 
tayyorlanadi. Ko‗p qo‗llaniladigan elektr mashinlarda energiyaning
o‗zgarishi magnit maydon taosirida bo‗ladi. Shuning uchun ularni
induktiv elektr mashinalar deyiladi. Shuningdek, energiyani elektr
maydon taosirida xam o‗zgartirish mumkin, bunday elektr mashinalarini 
siimli elektr mashinalar deyiladi, lekin bunday mashinalar ko‗p 
tarqalmagan. Magnit maydon yordamida elektr maydonga nisbatan ming 
martagacha katta energiya xosil qilinishi mumkin. Bir xil o‗lchamli 
induktiv va siimli elektr mashinalaridan induktiv mashinalar yordamida 
ancha katta quvvatga erishish mumkin. Elektr mashinaning asosiy elementi 
bo‗lib xisoblangan ferromagnit o‗zaklar yordamida kuchli magnit 
maydon xosil qilish mumkin. O‗zgaruvchan magnit maydonlarda uyurma 
toklarini kamaytirish maqsadida magnit o‗zaklar yupqa elektrotexnik 
po‗lat tunukalardan tayyorlanadi. Elektr mashinalarining cho‗lg‗amlari 
xam asosiy elementlardan xisoblanib, mis, alyuminiy va ularning 
qotishmalaridan iborat bo‗lgan elektrotexnik materiallardan tayyorlanadi. 
Cho‗lg‗amlarni ximoyalash maqsadida, turli elektr ximoyalash 
materiallardan foydalaniladi. Elektr mashinalar generator va dvigatel 
rejimida qo‗llanilishi mumkin. Elektr mashinalarida energiyaning 
o‗zgarishi quvvat isroflari bilan boliq, shuning uchun elektr 
mashinalarining foydali ish koeffitsientlari 100% dan kichik bo‗ladi. Katta 
quvvatli elektr mashinalarining FIK i 98 

99.5% ga teng bo‗lib, quvvati 
10 Vt gacha bo‗lgan elektr mashinalariniki 20 

40 % gacha bo‗ladi. 
Elektr mashinalarni quvvatlariga nisbatan quyidagi guruxlarga

246 
bo‗lish mumkin:
0.5 kVt gacha juda kichik mashinalar yoki mikromashinalar;
0.5 

20 kVt - kichik quvvatli mashinalar;
20 

250 kVt o‗rtacha quvvatli mashinalar va 250 kVt dan ortiq quvvatli
mashinalarga katta quvvatli mashinalar.
O‗zgarmas tok mashinalari asosan ikki qismdan iborat: qo‗zalmas qismi 
stator va aylanadigan qismi yakordan iborat. Stator o‗z navbatida 
yarmodan, asosiy qutb o‗zagidan, qo‗zatish cho‗lg‗amidan, qo‗shimcha 
qutblardan, qo‗shimcha qutb cho‗lg‗amlardan va boshqa konstruktiv 
elementlardan iborat. 
O‗zgarmas tok mashinalarining asosiy qutblarini magnit o‗zagi
asosan qalinligi 0.5

1 mm bo‗lgan elektrotexnik po‗latdan yiiladi baozi 
xollarda konstruktiv po‗latlardan xam tayyorlanishi mumkin.
Elektr mashinalarning magnit o‗zaklari issiq xolda juvalangan E41, 
E42, E43 markali yoki sovuq xolda juvalangan E310, E320, E330 markali 
elektrotexnik magnit yumshoq po‗latlardan tayyorlanadi. Keyingi 
paytlarda elektr mashinasozlik zavodlarida elektr mashinalarning magnit 
o‗zaklarini tayyorlashda sovuq xolda juvalangan E310, E320, E330 
markali po‗latlar keng qo‗llanilmoqda. 
Elektr mashinalarning magnit o‗zaklaridagi induksiya asosan 1,2–1,5 
Tl, issiq xolda juvalangan po‗latlar uchun 1,5-1,7 Tl ni va magnit o‗zagi 
sovuq xolda juvalangan po‗latdan tayyorlangan magnit o‗zaklarda 
induksiya 1,0-1,5 Tl ni tashkil etadi.
Magnit oqimi statsionar rejimlarda o‗zgarmasdan qolganligi sababli 
o‗zgarmas tok mashinalarida asosiy qutb magnit o‗zaklarining tunukalari 
bir-biridan laklar bilan ximoya qilinmaydi.
Katta quvvatli o‗zgarmas tok mashinalarining o‗tish jarayonlarini 
yaxshilash maqsadida asosiy qutb o‗zagining xavo bo‗shliiga yaqin 
qismida pazlar frezalanib, bu pazlarga kompensatsiya-lovchi cho‗lg‗am 
seksiyalari joylashtiriladi. Bu seksiyalar o‗zaro ketma-ket ulanib, 
cho‗tkalar orqali yakor cho‗lg‗ami bilan xam ketma-ket ulanadi. 
Qo‗shimcha qutb o‗zaklari yaxlit o‗zakdan tayyorlanadi va ikkita asosiy 
o‗zaklar o‗rtasiga joylashtiriladi. Qo‗shimcha qutb cho‗lg‗amlari 
kommutatsiya jarayonini yaxshilashga xizmat qiladi, shuning uchun 
kompensatsiyalovchi cho‗lg‗amlarga o‗xshash yakor cho‗lg‗ami bilan 
ketma-ket ulanadi. O‗zgarmas tok mashinalarining qo‗zatish cho‗lg‗amlari 
misdan tayyorlanib, asosiy qutb o‗zaklariga o‗rnatiladi, yaxshiroq sovutish 
uchun cho‗lg‗amni bir necha qismlarga bo‗linib, qismlar orasida sovutish 
kanallari xosil qilinadi. O‗zgarmas tok mashinasining qo‗zatish
cho‗lg‗ami yordamida asosiy magnit oqim xosil qilinadi.

247 
O‗zgarmas tok mashinasining yakori quyidagi elementlardan: 
valdan, magnit o‗zakdan, kollektordan, cho‗lg‗amdan va boshqa 
yordamchi elementlardan iborat. O‗zgarmas tok mashinasining vali 
konstruktiv po‗latdan tayyorlanadi. Yakorning magnit o‗zagi qalinligi 
0.35

0.5mm bo‗lgan elektrotexnik po‗lat tunukalaridan yiiladi, tunukalar 
bir-biridan maxsus izolyatsiyalovchi laklar bilan qoplanadi, lakning 
qalinligi yakorning kuchlanishiga bolik. Yakorning magnit o‗zagini
yaxshiroq sovutish maqsadida yakorning o‗qi bo‗yicha magnit o‗zak 
alohida paketlarga bo‗linadi Magnit o‗zakning o‗rta qismini sovutish qiyin 
bo‗lganligi uchun o‗zakning o‗rtasida joylashgan paketlarni o‗lchami 
kichik bo‗ladi. Yakorning paketlarga bo‗lingan magnit o‗zagini sovutish 
uchun radial va aksial sovutish kanallaridan foydalaniladi. Bu kanallarning
kengligi 10 mm gacha bo‗ladi. Yakorning cho‗lg‗amlari misdan
tayyorlanadi. Cho‗lg‗amlarni tayyorlash uchun cho‗lg‗amning yoyilgan 
sxemasi chiziladi, altaklarning boshi va oxiri kollektor tunukalariga
ulanadi. Kollektor o‗zgarmas tok mashinalarida mexanik to‗rilagich
vazifasini bajaradi. 

Download 5,59 Mb.