Dizel yonilg’ilari uchun èkspluatatsion talablar.
Dizel dvigatellarida yonilg’i to’la va sifatli yonishi uchun ular quyidagi èkspluatatsion talablariga javob berishi kerak:
1. Yuqori bosim nasosi uzluksiz va puxta ishlashi uchun yonilg’i yaxshi so’rilishi va haydalishi (buning uchun yonilg’i optimal qovushqoqlikka, zarur past harorat xossalariga èga bo’lishi) lozim.
2. Mayin to’ziydigan va yaxshi aralashma hosil qiladigan bo’lishi (buning uchun fraktsion tarkibi va qovushqoqligi optimal darajada bo’lishi) zarur.
3. Dvigatel oson yurg’izib yuborishi va "yumshoq" ishlashi uchun tutun hosil qilmasdan batamom yonishi kerak (bu yonilgining oktan soni, qovushqoqligi va fraktsion tarkibiga bog’liq), barkaror yonishi, hamda yonganda mumkin qadar ko’p issiqlik chiqarishi zarur.
4. Klapanlarda, porshenlarda va porshen xalqalarida ko’p qurum hosil bo’lmasligi, ninalar osilib qolmasligi hamda forsunkalarning to’zitkichlari kokslanmasligi lozim (bular èsa yonilg’ining kimyoviy hamda fraktsion tarkibiga, tozalash usuli va darajasiga bog’liq).
5. Rezervuarlarni, yonilg’i berish tizimini va dvigatel detallari korroziyalamasligi kerak (bular oltingugurtli birikmalar, organik hamda mineral kislotalar, suv miqdoriga bog’liq):
6. Uzoq muddat saqlanganda xossalarini o’zgartirmasligi zarur.
Èkspluatatsion sifatini bildiruvchi fizik va kimyoviy xossalari.
Fraksion tarkibi. Bu tarkib dizel yonilg’isining bug’lanishini ko’rsatuvchi va benzinlardagi kabi yonilg’i hajmi bilan yonilg’i temperatura orasidagi bog’liqlikni belgilab beradi. Dizel yonilg’ilari uchun xaydashning boshlanishi 170-200 0S bo’lib unig 50% qishqi dizel yonilg’isida 2500Sda, yozgi dizel yonilg’isida èsa 2800Sda bug’lanishi lozim, haydashning oxirida yonilg’ini 96% 330-3600S haroratda qaynab, bo’g’ga aylanishi lozim. Bu haroratlar yonilg’ining yurgizib yuborish xususiyatlariga ta’sir ko’rsatadi. Dizel yonilg’isining ancha yuqori haroratda haydalishi yonilg’ida og’ir fraktsiyalar borligidan darak beradi. Bu og’ir fraktsiyalar yonilg’i aralashma hosil bo’lishi protsessini yomonlashtiradi, yonilg’i ko’p sarf bo’ladi, ishlatilgan gaz tutab chiqadi va qurum ko’p xosil bo’ladi.
Dizel yonilg’isining qovushqoqlik xossalari. Yonilg’ining yonuvchi aralashma tarkibida ŝilindrdagi ish sifatiga ta’sir ètuvchi xossalaridan biri- qovushqoqlik xossasidir.
Qovushqoqlik deb, suyuqliklarning ichki ishqalanishiga qarshilik ko’rsatish xossasiga aytiladi. Suyuqliklarning bunday xossasi ularning molekulalarini xarakati orqali hosil bo’ladi. Qovushqoqligi deganda oquvchanlikni ham tushunish mumkin. Masalan jumrakli kanistrdan(bakdan) benzin, moy, dizel yonilg’isini ko’yib vaqtni belgilasak, benzin tezroq to’ladi, dizel yonilg’isi ozgina sekinroq, moy èsa yana ham kechroq oqadi.
Demak, qovushqoqlik deb, tashqi kuch ta’sirida suyuqlik zarralari haraktlanganda bir-biriga ko’rsatadigan qarshilikka aytiladi. Dizelli dvigatellar uchun yonilg’ining qovushqoqligi katta axmiyatga èga. Suyuqlikning ichki xossalarini belgilaydigan absolyut qovushqoqlik va shartli(mavxum qiymatga èga bo’lgan) qovushqoqlikga bo’ladi. Absolyut qovushqoqlik, o’z navbatida, dinamik qovushqoqlik va kinematik qovushqoqlik bo’linadi. Dinamik qovushqoqlik h-puazda (P, o’lchamligi gsm/s) o’lchanadigan ichki ishqalanish koèffitsientidir.
Puaza-yuzi 1 sm2 bo’lgan bir-biridan 1 sm masofada turuvchi ikkita suyuqlik qatlamining 1 dina(gsm/s2)ga teng tashqi kuch ta’sirida 1 sm/s tez-likda o’zaro harakatlanishiga bo’ladigan qarshilikdir. Xalqaro o’lchov bir-liklari tizimi SIda yuza m2da, kuch-nyutonda, masofa metrda o’lchalanadi. Binobarin, qovushqoqlik o’lchamligini ns/m2 bo’ladi. 1Pq0,1ns/m2.
Neft maxsulotlarining xossalarini baholashda, odatda kinematik qovushqoqlik - ichki ishqalanishning solishtirma koèffitsienti n ko’rib chiqiladi. Kinematik qovushqoqlik va dinamik qovushqoqlik o’zaro bog’liq n=h/r, ya’ni bir xil haroratdagi dinamik qovushqoqlik(h)ning suyuqlik zichligi (r) nisbatiga teng.
Kinematik qovushqoqlik stoks(St) yoki undan 100 marta kichik bo’lgan birlik-santistoksda(sSt) o’lchanadi. SI sistemasida kinematik qovushqoqlik m2/s da o’lchalanadi, chunki
h=kg/m×s;r=kg/m3; ya’ni n=kg/m×s; kg/m3=kg/m3/m×s×kg=m2/s;
1st=10-4 m2/s; 1sSt=10-6m2/s
Dizel yonilg’isi uchun 200S haroratdagi qovushqoqlik meyorlanadi, turli markadagi yonilg’ilar uchun qovushqoqlik 1,8¸6,0 sSt atrofida bo’lishi kerak. qovushqoqligi o’rtacha bo’lgan (200Sda, 2,5¸4,0 sSt)dizel yonilg’isidan foydalanishi ma’qul. Qovushqoqlik kamayib ketishi yoki oshib ketishi yonilg’i berish apparatlarining ishi hamda aralashma xosil bo’lish va yonilg’ining yonish protsessi buziladi.
Yonilg’i yuqori bosim nasosi plunjer juftidagi zazor orqali o’tadi, shu sababli qovushqoqlik pastligi purkash bosimining kamayishiga olib keladi, bu holda yonilg’i forsunka teshiklari orqali purkalmasda sizib chiqadi natijada yonuvchi aralashma sifatsiz bo’ladi. Yonilg’i nasosining pretsizion juftlari yonilg’i bilan moylanadi, yonilg’i qovushqoqligi pasayishi natijasida moylash xossalari yomonlashadi, bu èsa eyilishning oshishiga yonilg’i sarfini oshishiga, dvigatel quvvatini pasayishiga olib keladi.
  
purkalish fakeli qiska bo’ladi.
Qovushqoqlik oshib ketganda ham yonuvchi aralashma hosil bo’lish sifati yomonlashadi, yirik tomchilar hosil bo’lib, yonilg’i bug’lanishiga ko’p vaqt kerak bo’ladi. Yonilg’i to’liq yonmaydi, sarfi ortadi. Yonilg’i porshen tubiga va kamera devorlariga o’tirib qolishi natijasida qurum hosil bo’lishi ko’payadi, ish bajargan gazlar qorayib chiqadi.
purkalish fakeli uzun bo’ladi.
Qovushqoqlik meyorida bo’lganda yonilg’i bir xil tartibli tomchilar tarzida to’zitiladi. Bug’li aralashma yonish protsessi yaxshilanadi. Oquvchanlik yaxshi bo’ladi, trubalardan, mayin tozalash filtri, yuqori bosim nasoslaridan yonilg’i oson o’tadi. Yilning sovuq vaqtida dizellar yaxshi ishlashini ta’minlash uchun qishki sort dizel yonilg’isining qovushqoqligi pastroq bo’ladi.
10-rasm. Dizel yonilg’isi qovushqoqligi(n)ning, harorat(t0S)ga bog’liqligi. 1-yozgi: 2-qishki; 3-shimoliy.
|
