54
4-BOB. MANTIQIY ELЕMЕNTLAR
4.1.
Mantiqiy algebraning asosiy tushunchalari
Xalq xo‘jaligining hamma tarmoqlarida mehnat
unumdorligi bilan mos
ravishda avtomatlashtirish darajasining o‘sishi elektr qurilmalari sxemalarining
murakkablashuviga olib keladi. Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi.
U qoidaga binoan, elektr signallarining ko‘payishi, kuchayishi va bloklash uchun
xizmat qiladi. Relelar ishining ishonchliligi esa yuqori emas.
Relening
qo‘zg‘aluvchan elementlari bo‘ladi, tebranishdan vintli birikmalarning mexanik
mustaxkamligi
buziladi, kontaktlar kuyadi va hokazo. Shuningdek tashqi omillar,
ya’ni haroratning ko‘tarilishi, chang, agressiv muhit ta’siri
metall narsalarning
oksidlanishiga, elektr ulanishning buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari rele juda
hajmdor qurilma. U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi. Ular katta
og‘irlikka va inertsionlikka ega.
Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari o‘rniga ularning vazifasini to‘la
bajara oladigan kontaktsiz elementlar qo‘llaniladi. Releli va kontaktsiz sxemalarda
signalning o‘tishi maxsus matematik apparat yordamida
mantiqiy algebraga
asoslanib yoziladi. Mantiqiy algebra fikrlar orasidagi turli mantiqiy bog‘lanishlarni
o‘rganadi va faqat ikkita qiymat: haqiqiy “1” va soxta “O” bilan ish ko‘radi.
Mantiqiy algebrada uchta asosiy mantiqiy funktsiya bor.
1. Mantiqiy ko‘paytiruv, ya’ni kon’yunktsiya - “VA”.
55
2. Mantiqiy qo‘shuv, ya’ni diz’yunktsiya - “YOKI”.
3. Mantiqiy inkor - “YO‘Q”.
Mantiqiy
algebra - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib, o‘zgaruvchan
kattaliklar o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganadigan
analiz va sintez matematik
apparatidir. Bu ikkita qiymatga har xil o‘zaro qarama-qarshi hodisalar,
shart va
holatlar qo‘yiladi. Masalan, kontaktning ulanishi-1, kontaktning ajralishi-0: signal
mavjudligi-1, signalning yo‘qligi-0: yopiq zanjir-1, ochiq zanjir-0. Bu yerda shuni
nazarda tutish kerakki, 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va son ham
emas, balki ular simvol hisoblanadi.
