11. 2. teLeKOMMuniKatsiOn
aLOqa vOsitaLari
Telekommunikatsiyada esa yuboruvchi tomon signallarni uza-
tishda kabel simlari aloqa vositalaridan foydalanadi.
222
223
Agar kommunikatsiyani insonlar misolida tasavvur qilsangiz,
uning tarkibiy qismlarini osonlikcha anglab yetish mumkin. Inson-
lar o‘zaro yuzma-yuz gaplashganlarida bir-birlariga xabar uzata-
dilar. Kishi, ayni paytda, yuboruvchi va bir ozdan so‘ng esa qabul
qiluvchi bo‘lishi ham mumkin.
Demak, bir kishining o‘zi ham yuboruvchi, ham qabul qiluvchi,
yoki ikkalasi ham bo‘lishi mumkin. Bu ikki tomonlama kommuni-
katsiyaning oddiy ko‘rinishidir.
Xabarlarni yetkazib berishda ishlatadiganimiz signallar – bu
biz qo‘llaydigan so‘zlar, biz so‘zlashadigan til. Muloqot samarali
chiqishi uchun esa ikkala tomon ham yuboruvchi va qabul qiluvchi
signallarni tushunishlari va bir xil talqin qila bilishlari lozim.
82- rasm. Kommunikatsiya va telekommunikatsiya
aloqa jarayonlari.
Yana shu narsani ta’kidlash joizki, kommunikatsiya sinxron
yoki asinxron bo‘lishi mumkin. Sinxron kommunikatsiyada qabul
qiluvchi xabarlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri, yuborilgan paytning o‘zida
qabul qilib oladi.
Oddiy so‘zlashuv va telefon so‘zlashuvlari sinxron kommuni-
katsiyaga misol bo‘lishi mumkin. Asinxron kommunikatsiyada
222
223
esa, qabul qiluvchi xabarlarni ular jo‘natilganidan bir qancha vaqt
o‘tgach – biror soat yoki biror kundan keyin qabul qilib oladi.
Pochtadan yoki Internet orqali elektron pochtadan xat jo‘natish
asinxron kommunikatsiyaga misol bo‘ladi. Akademik tadqiqotchi-
lar faollik bilan sinxron va asinxron kommunikatsiyalarning sama-
radorligi, natijaviyligi hamda tashkiliy jihatlari ustida izlanishlar
olib boryaptilar. Ikkala turdagi kommunikatsiya ham elektron yoki
oddiy yo‘l bilan amalga oshirilishidan qat’i nazar, axborot-kutub-
xona ishida muhim rol o‘ynaydi.
Telekommunikatsiya deganda, signallarning muloqot uchun
elektron uzatilishi tushuniladi va u telefon, radio va televizor kabi
vositalarni o‘z ichiga oladi. Telekommuniktsiyaning axborot-ku-
tubxona sohasida sezilarli o‘zgarishlarga olib kelish imkoniyati
bor, chunki u vaqt va masofa bilan to‘siqlarni ancha kamaytiradi.
Telekommunikatsiya axborot-kutubxonaning faoliyat yo‘nalishini
o‘zgartiribgina qolmay, tijorat yo‘siniga ham ta’sir ko‘rsatmoqda.
Tarmoqlarni bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqligi va axborot almashi-
nuvining yengilligi raqobat bozorida yuqori darajadagi sifat va xiz-
matlarga kafil bo‘lmoqda.
Ma’lumot almashinuvi telekommunikatsiyaning alohida tarkibiy
qismi bo‘lib, ma’lumotlarning elektron jamlanishi, qayta ishlani-
shining texnologik jarayoni va tarqatilishi tushuniladi. Telekom-
munikatsiyani qo‘llash uchun ma’lumot almashinuviga erishiladi.
Telekommunikatsiyaning umumiy modelini ko‘rib chiqadigan
bo‘lsak, bunda model yuboruvchi qismdan boshlanadi va inson,
kompyuter, terminal yoki xabarni hozirlaydigan har qanday vosita
bunga misol bo‘lishi mumkin. Yuboruvchi signalni telekommuni-
katsiya uskunasiga uzatadi.
Telekommunikatsiya uskunasi bir qancha vazifalarni bajaradi,
masalan, signalni bir ko‘rinishdan ikkinchi ko‘rinishga yoki bir tur-
dan ikkinchi turga o‘zgartirishi mumkin.
plata – bu axborotlarni jo‘natuvchi va qabul qiluvchi maxsus
qurilma. Odatda, bunday plata tarmoq interfeys platasi kompyuter
shinasining kengaytirilgan bo‘sh o‘rniga o‘rnatiladi, ma’lumotlar-
224
225
ni uzatuvchi kabel esa shu plataga o‘rnatiladi. Bugungi kunda tar-
moqda qo‘llaniladigan bir necha tipdagi kabellar mavjud. Bularga
signalni modullashtirmaydigan koaksil kabel, signallarni modul-
lashtiruvchi koaksil kabel va optik tolali kabel kiradi. Bu kabellar
ma’lumotlarni uzatish tezligi, uzatish uzoqligi va ulanish usullari
bilan farqlanadi.
83- rasm. Modem.
Modem – bu qurilmaning nomi
ikki so‘z birikmasi (modulator va
demodulator)dan tashkil topgan.
Modem uzatilayotgan va qabul
qilinayotgan ma’lumotlarni mo-
dullashtirish va demodullashtirish
vazifalarini bajaradi.
Signallarni modullashtirish de-
ganda, signalni uzoq masofaga uza-
tish uchun uning shaklini almashtirishni tushunamiz. Elektron im-
pulslar dastlab modemda tovush chastotasiga aylantiriladi, so‘ngra
telefon tarmog‘i orqali uzatiladi. Signallar qabul qilinayotganida,
bu tovushli signallar modem yordamida kompyuterga mos lab ik-
kilik elektr impulslari ketma-ketligi shaklida o‘zgartiriladi. Bir
kompyuterdan ikkinchisiga axborot uzatilayotganida, raqamli im-
pulslar ikki marta o‘zgartiriladi: avval tovushli signal (modullashti-
rish) ko‘rinishiga, so‘ngra tovushli signallar ikkilik impulslari (de-
modullashtirish)ga o‘zgartiriladi. Turli modemlar ma’lumotlarni
uzatish tezligi, ma’lumotlarni uzatish uzoqligi va intellektual qobi-
liyatlariga qarab bir-biridan farqlanadi. Oddiy modemlar o‘zining
sodda funksiyasi modullashtirish va demodullashtirishni bajaradi.
Boshqa murakkabroq modemlar o‘z dasturiy ta’minotiga ega
bo‘lib, bir qator qo‘shimcha funksiyalarni bajarishga qodir:
– telefon raqamlarini avtomatik terish;
– ma’lumotlar uzatish tezligini avtomatik boshqarish va boshqa-
lar.
Ba’zi bir modemlar ma’lumotlarni bir yo‘nalishda uzatishi yoki
qabul qilishi (simpleks rejim) mumkin, boshqalari esa ikki yo‘na-
224
225
lishda ham (poludupleks rejim) ishlay oladi. Modemlar konstruksi-
yasiga ko‘ra tashqi qurilma sifatida bo‘lishi yoki kompyuter ichiga
o‘rnatilgan bo‘lishi mumkin. Undan tashqari, bugungi kunda sim-
siz ishlaydigan flesh modemlar ham mav-
84- rasm. flesh modem.
jud bo‘lib, ular ma’lum bir masofada ax-
borotlarni bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga
uzatish qobiliyatiga ega.
Axborot texnologiyasi boshqa har
qanday texiologiyalar kabi quyidagi ta-
lablarga javob berishi kerak:
– axborotga ishlov berishning barcha jarayonini bosqichlar
(fazalar), operatsiyalar, amallarga bo‘lishning yuqori darajasini
ta’minlash;
– maqsadga erishish uchun zarur bo‘lgan elementlarning barcha
to‘plamini ishga solish;
– doimiy xarakterga ega bo‘lish. Texnologik jarayonning bos-
qichlari, amallari va operatsiyalari standartlashtirilgan va unifi-
katsiyalashtirilgan bo‘lishi mumkin, bu axborot jarayonlarini maq-
sadli boshqarishni samarali amalga oshirish imkonini beradi.
| 