Axborot tizmlari va texnologiyalari

TEXNIK TIZIMLARDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI 
92 
bormoqda. Hozir ular 187,24 mln. kishini tashkil qiladi. Bugungi kunda Internet 50000 
dan ortiq alohida tarmoqlami bog'laydi.
Intranet - internet texnologiyasi, dasturiy ta’minoti va protokol-lari asosida tashkil etilgan 
hamda ma’lumotlar bazasi va elektron hujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini 
beruvchi, korxona yoki konsem miqyosidagi yagona informatsion muhitni tashkil etuvchi 
kompyuter tarmog'i. 
Internet xizmatlari deganda tarmoqdagi xizmatlar tushuniladi. Ular quyidagilardan iborat: 
WWW - grafik, audio va video materiallarni o'z ichiga olgan gipermatnli hujjatlarni 
ko'rish va topish; 
telnet - kompyuterga uzoqdan bog'lanish; ftp - fayllarni uzatish; 
e-mail - xabarlami uzatish; 
usenet - elektron e’lonlar taxtasi, telekonferensiyalar; gopher - matnli hujjatlarni ko'rish 
va topish. 
WWW - Intemetning eng ommabop xizmat turi. Unga ulamsh uchun kompyuter bilan 
modem yetarlidir. Shu tufayli Butun dunyo tarmog'i butun olam axborotlar ombori - 
kutubxonaga aylanib qoldi va u dunyoga yoyildi. WWW da ma’lumotlar sahifalarda 
joylanadi. WWW sahifalari soni so'nggi 3 yilda yuz milliondan oshib ketdi. Bu sahifalar 
egasi kim? Ular yirik korporatsiyalar yoki kichik korxonalar, universitet va maktablar, 
tashkilotlar, jumal va ro‘znomalar yoki oddiy shaxslardir. Bu sahifalarda turli-tuman 
ma’lumotlar joylanadi. Hozirgi kunda WWW axborot olishning va tarqatishning eng 
qulay usulidir. 
World Wide Web xizmati (WWW). Bu xizmatni, odatda, Internet bilan tenglashtiradilar. 
Aslida WWW xizmati - bu Intemetning ko‘p tarmoqli xizmatlaridan biridir. 
World Wide Web - Web-serverlarda saqlanayotgan va o‘zaro bog‘langan millionlab 
elektron hujjatlaming yagona ma’lumotlar fazosi. Web-fazolar (пространство Web) ning 
alohida olingan hujjatlari Web-sahifalar (Web-страницы) deb yuritiladi. Web-
sahifalaming ma’lum mavzuga birlashtirilgan'guruhlarini Web-tugunlar (Web-узел) yoki 
Web-sayt yoxud oddiy sayt deb yuritiladi. Bitta Web-server yetarli darajada ko'p saytlami 
o‘zida mujassamlashtirishi mumkin. Ulaming har biriga, odatda, serveming qattiq diskida 
alohida katalog ajratiladi. Terminalli rejim. Tarixan kompyutemi masofadan turib 
boshqa­ rish xizmati Telnet bilan bog'liq. Masofadagi kompyuter ishini kerakli protokol 
xizmati orqali boshqarish «konsolli» yoki «terminalli» boshqarish deb yuritiladi. 
Intemetda Telnet dan texnik obyektlami, masalan, «teleskop», «videokamera», 
sanoatdagi robotlami masofadan turib boshqarishda foydalaniladi. 
Elektron pochta (E-mail). Bu xizmat turi ham dastlabki elektron xizmatlardan 
hisoblanadi. Internetda uni ta’minlash uchun maxsus pochtali serverlar ishlatiladi. Shu 
narsaga e’tibomi qaratmoq kerakki, «server» deganda maxsus ajratilgan kompyuter 
tushunilmaydi. Bu yerda va bundan keyin «server» sifatida dasturiy ta’minot ham 
tushunilishi mumkin. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, Internetda bitta kompyuter 
bir nechta server va har xil xizmatlar vazifasini bajarishi mumkin. 
Telekonferensiya xizmati elektron pochta xizmatining har tomonga tarqatish xizmatiga 
o'xshab ketadi. Telekonferensiya xizmatida xabar bitta muxbirga yuborilmay, balki bir 
guruh muxbirlarga uzatiladi (bunday guruhlar telekonferensiyalar yoki yangiliklar guruhi 
deb ataladi). Yangiliklar guruhi uzatilayotgan serverdan boshqa hamma serverlarga 
jo'natiladi. Bu jarayon vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadi. Har bir serverga tushgan xabar 
chegaralangan vaqt mobaynida (odatda, bir hafta) saqlanadi. Ushbu davr mobaynida 
xohlovchilar xabarlar bilan tanishish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Bir sutka ichida hamma 
tomonga tarqatilgan xabarlar butun yer shariga tarqaladi. Keyinchalik bu xabarlar asta-
sekin o'chiriladi, chunki serverga ushbu xabarlar qaytajo'natilmaydi. Har kuni dunyo 
miqyosida millionga yaqin xabarlar tarqatiladi. Ularning orasidan kerakli xabarlarni topib 

TEXNIK TIZIMLARDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI 
93 
olish amaliy jihatdan mumkin emas. Shuning uchun, telekonferensiya tizimi mavzular 
guruhiga bo'lingan.
Fayllarni uzatish xizmati (FTP). Internet xizmatlari orasida fayllami qabul qilish va 
uzatish ancha katta foizni tashkil etadi. Dastur fayllarini, katta hajmdagi hujjatlarni 
(masalan, kitoblami) hamda arxiv ma’lu-motlarini fayllar ko'rinishida uzatishga zaruriyat 
tug'iladi. 
FTP xizmati dunyo tarmog'ida o'z serverlariga ega bo'lib, unda arxiv ko'rinishidagi 
ma’lumotlar saqlanadi. 
FTP protokoli server va mijozlar o'rtasidagi ikkita TCP qo'shilmalar (соединения) bilan 
bir vaqtda ishlaydi. Birinchi qo'shilma bilan ma’lumotlar uzatiladi. Ikkinchi qo'shilmadan 
ma’lumotlami boshqarishda foydalaniladi. FTP protokol serverga murojaat qilgan 
mijozning qayd etish vositasini ham taklif qiladi. Bu usul bilan, odatda, kommersiyali 
serverlar va chegaralangan serverlar o'zlarida qayd etilgan kliyentlarga 
foydalanuvchining ismini va u bilan bogiiq parolni kiritishni talab qiladi. Ammo o'n 
minglab FTP serverlar mavjudki, ular anonim ko'rinishda o'zlarining xizmatini taklif 
etadi. Bu holda foydalanuvchilar ism sifatida anonymous so'zini va parol sifatida elektron 
aloqa xizmatini kiritishlari kifoya. Ko'p holatlarda FTP xizmati buni avtomatik ravishda 
bajaradi. 
IRC xizmati (Internet Relay Chat). Bu xizmat real vaqt mobay­ nida bir nechta kishilami 
o'zaro to'g'ridan to'g'ri muloqot qilish imkoniyati bilan ta’minlaydi. Ayrim hollarda IRC 
xizmatini chat-konferensiya yoki oddiy chat deb ham aytadilar. Telekoferensiyalardan 
farqli o'laroq, chat-konferensiyalarda muloqot bitta aloqa kanali doirasida amalga 
oshirilib, unda bir nechta odam ishtirok etishi mumkin. IRC xizmatini qoilab-
quwatlaydigan serverlar va tarmoqlar bilan ishlay­ digan bir qancha imtiyozli mijozli 
dasturlar mavjud. Ulardan eng imtiyozlilaridan biri - mIRC.exe dasturidir.
ICQ xizmati. Bu xizmat intemetga (ayni vaqtda) ulangan kishi­ ning IP-tarmoqdagi 
adresini izlab topishga mo'ljallangan. Ko'pgina foydalanuvchilar doimiy IP-adresga ega 
emaslar. Shuning uchun ushbu xizmatga zaruriyat tug'ilgan. Bu xizmatdan foydalanish 
uchun uning markaziy serverida qayd qilinish (http://www.icq.com) va shaxsiy nomer 
UIN (Universal Internet Number) olish kerak. Bu nomemi hamkorga uzatish mumkin. Bu 
holda ICQ xizmat Intemet-peyjer ko'rinishidagi xizmat turini bajaradi. UIN nomemi 
bilgan holda uning IP-adresini bilmasangiz ham, uning markaziy server xizmati orqali 
hamkor bilan ulanish uchun xohish borligi haqidagi xabami jo'na-tish mumkin. 

Download 4,03 Mb.