TEXNIK TIZIMLARDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
89
15. Kompyuter tarmoqlari
Reja:
1. Kompyuter tarmog‘ining arxitekturasi, uning modeli va protokollari
2. Lokal va global tarmoqlarning xususiyatlari.
3. WWWda axborotlarga kirish, izlash, WWWga axborotlami joylashtirish.
Tayanch so‘z va iboralar: tarmoq, protocol, Local-Area Network, Campus-Area
Network, Metropolitan-Area Network,
internet, WWW, FTP, IP, kliyent, server, electron
pochta, electron manzil
Kompyuter tarmoqlarining paydo bo‘lish sabablari-dan biri uning resurslaridan
hamkorlikda foydalanish, alohida kompyuter imkoniyatini kengaytirishdir. Tarmoq orqali
foydalanuvchilar bir vaqtning o'zida bir xil ma’lumot va fayl nusxalari, amaliy dasturlar
bilan ishlashi mumkin. Bu
holat axborot tashuvchilardagi joyni, printer, skaner, modem,
lazer disklar majmuyining
birgalikda ishlatilishi esa mablag'ni tejaydi. Tarmoqdan foydalanganda axborotni saqlash
ishonchliligi ortadi, chunki qimmatli axborotlami juda oddiy usulda qayta nusxalash
mum-kin. Shuningdek, alohida foydalanuvchilar o'rtasida axborot almashish
yengillashadi. Bugungi kunga kelib, ayniqsa, bank faoliyatida, tarmoq (ko'p
foydalanuvchi) dastur mahsulotlaridan keng foydalanilmoqda. Ular foydalanuvchilar
so'rovini
mujassamlashtiradi, ayni vaqtda axborotdan foydalanish imkonini beradi.
Apparat qurilmalari va tarmoq dastur ta’minoti orqali o'zaro hamohang ishlay oladigan
kompyuterlar majmuyiga tarmoq deyiladi. Tarmoqlami turli me'yorlarga ko'ra sinflarga
ajratish mumkin. Bular:
1) o'tkazish qobiliyati, ya’ni ma’lumotlarni tarmoqqa uzatishtezligiga muvofiq:
- past 100 Kbit/ s gacha; - o'rta 0,5-10 Mbit/s gacha;
- yuqori 10 Mbit/s dan ortiq;
2) uzoq kommunikatsiya tarmoqlari bilan ishlash tezligi, ularning fizik o'lchoviga
muvofiq:
- LAN ( Local-Area Network) lokal tarmoq (bir ofis, bino ichidagi aloqa);
- CAN (Campus-Area Network) - kampus tarmoq, bir-biri bilan telefon yoki modemlar
orqali ulanish, ammo bir-biridan bir-muncha uzoqda joylashgan kompyuter lokal tarmoq;
- MAN (Metropolitan-Area Network) katta tezlik bilan aloq:\ uzatish (100 Mbit/s),
katta
radiusga (bir necha o‘n km) axboroi uzatish imkoniyatiga ega kengaytirilgan tarmoq;
- WAN (Wide-Area Network) keng masshtabli (mintaqaviy) maxsus qurilma va dasturlar
bilan ta’minlangan alohida tarmoqlami birlashtiruvchi yirik tarmoq;
- GAN (Global-Agea Network) global (xalqaro, qit'alararo) tarmoq;
3) tarmoq tugunlari turi bo'yicha (tugun - hisoblash tarmoqlari va ulaming alohida
elementlari ulangan joyi). Boshqacha aytganda, tugunga shaxsiy, mini- va katta
kompyuterlar, alohida tarmoq ham kiradi. Masalan, umumiy foydalanish tarmoqlaridagi
alohida komp yuterlar (ulami yana ishchi stansiyalar deb ham yuritishadi) tugun-larga
misol bo‘la oladi. Unchalik katta bo'lmagan alohida tarmoqlar kampus tarmog'i
uchun
tugun bo'ladi;
4) tugunlar munosabatiga ko'ra:
- bir xil rangli (peer-to-peer), uncha katta bo'lmagan, bir xil mavqega ega kompyuterlar
(bu yerda hamma kompyuterlar ham «mi-joz», ya’ni tarmoqning oddiy foydalanuvchisi,
ham «server», ya’ni tarmoq foydalanuvchilariga xizmat ko'rsatishni ta’minlovchi bo'lishi
mumkin). Macalan, WINDOWS OS tarmog'i;
- taqsimlangan (Distributed) tarmoqlar. Bunda serverlar tarmoq foydalanuvchilariga
xizmat ko'rsatadi, biroq tarmoqni boshqarmaydi; - server (Server based) yoki
TEXNIK TIZIMLARDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
90
markazlashgan boshqarishga ega tarmoqlar. Bu yerda tarmoqning bosh elementi
serverdir. Qolgan tugunlar serveming resurslaridan foydalanishi mumkin (masalan,
Novell NetWare, Microsoft LAN Manager va boshqalar).
5) tarmoq operatsion sistemalarini ishlatish bo'yicha (tarmoq OS):
gomogenli - hamma tugunlarda bir xil yoki yaqin operatsion sistemalardan foydalaniladi
(masalan, WINDOWS OS tarmog'i);
geterogenli - bir vaqtning o'zida bir nechta tarmoq operatsion sistemalari ishlatiladi
(masalan, Novell NetWare va WINDOWS).
Tarmoq xizmati
Tarmoqda bir necha xil serverlar bo'lishi mumkin. Kompyuter tarmog'i o'z mijozlariga
qanday xizmatlar turkumini taklif etishi, ulaming xizmati qanday bo'lishi juda muhimdir.
Ular bilan tanishamiz: - fayl - server - mijozga axborot
saqlash qurilmalarida saqla-
nuvchi fayllardan foydalanish imkonini beradi. Server barcha ishchi stansiyalardan
fayllaiga kirish imkonini berishi zarur. Bunda bir vaqtning o'zida turli stansiyalardan bir
xil so'rov kelganda, axborotlami himoya qila olish vazifasi ijobiy hal etiladi;
- print-server umumiy holda ko'pgina mijozlarga bir nechta printer orqali xizmat
ko'rsatishni ta’minlaydi. Bunda server chop etiluvchi axborotlami qabul qila olishi va
ularni navbati bilan
chop etishga chiqarishi kerak;
- faks-server - mijozlarga faks-modem telefon tarmoqlari bilan mujassam tarmoqli xizmat
ko'rsatishni ta’minlaydi. Bu go'yo axborot chiqarishga o'xshaydi (printer kabi). Faks-
server olgan faksimil xabarlar alohida tarmoqda qayta ishlanadi. Bundan tashqari,
tarmoqda quyidagi xizmatlar bo'lishi mumkin:
- elektron pochta (E-mail) - mijozlar o'rtasida, ular bir-birlaridan qancha uzoqlikda
joylashgariligidan qat'i nazar, axborot almashishni ta’minlaydi. Bu yerda jarayon xuddi
oddiy pochta kabi kechadi. Elektron xat o‘z adresiga ega. Uni jo'natuvchi desak, qabul
qiluvchi ham o'z adresiga ega. «Xat» pochta qutisi (ya’ni pochta serveri)ga tashlanadi va
pochta serverlar sistemasi yordamida qabul qiluvchi pochta qutisiga yetkaziladi, ya’ni bu
yerda uzatuvchi va qabul qiluvchining maxsus kataloglari
mijozga xizmat qiluvchi
kompyuterda joylashtirilgan bo'ladi. Shu tariqa xatlar fayllar sifatida uzatiladi. Ohang,
tovush kartalari yoki ovozli modemlar hatto tovushlarni ham uzatish imkonini beradi;
- bevosita muloqot (Chat), bunda aniq vaqtda maxsus dastur ta’minoti yordamida ikki
yoki undan ortiq mijozlar o'zaro axborot almashinishi tushuniladi, ya’ni bir kompyuter
klaviaturasida terilgan axborotlar ayni vaqtning o'zida boshqa kompyuter ekranida paydo
bo'laveradi. Raqamli videokameralar, tovushli kartalar,
mikrofonlar, multimedia
vositalarini qo'llaganda videokonferensiyalar o'tkazish imkoniyati tug'iladi. Bunday
holatlarda kompyuterlar yuksak unum-dor va tarmoqning o'tkazish qobiliyati kuchli
bo'lishi lozim.
