|
Cədvəl 1
Irriqasiya eroziyasının inkişafına görə suvarılan boz-qəhvəyi torpaqların təsnifatı
|
| bet | 8/9 | | Sana | 02.03.2022 | | Hajmi | 2.97 Mb. | | #3610 |
Cədvəl 1
Irriqasiya eroziyasının inkişafına görə suvarılan boz-qəhvəyi torpaqların təsnifatı
(meylliyi 0,005-dən çox)
Göstəricilər
|
Suvarılan sahənin mezorelyefin göstəricisi
|
yuxarı
qabarıq, yamac
|
yuxarı
hissə,
meylli
|
orta hissə
meylli
|
zəif meylli
aşağı hissə
|
Şelf,
hamar sahə
|
Eroziyaya uğrama dərəcəsi
|
şiddətli
|
orta
|
zəif
|
yuyulmamış
|
toplanmış
çöküntü
|
Humus qatının qalınlığı,
A++, sm
|
|
|
|
|
|
Karbonatların yuxarı sərhəddi, sm
|
m
|
15
|
15-20
|
25
|
50
|
Humus, %
-qatında
|
1,2
|
1,6
|
1,9
|
2,5
|
3,2
|
Ümumi azot
|
0,12
|
0,18
|
0,21
|
0,25
|
0,34
|
C karbonatların miqdarı
|
10,0
|
9,2
|
8,3
|
7,1
|
6,5
|
0,01 mm-dən kiçik hissəciklər
-qatında
|
38
|
42
|
45
|
49
|
56
|
0,001 mm-dən kiçik hissəciklər
|
16
|
17
|
18
|
21
|
26
|
Suyadavamlı aqreqatlar 0,25 mm-dən böyük rütubətlik %-lə
|
8,55
|
10,75
|
14,35
|
26,00
|
31,7
|
0-50sm qatda
|
10,5
|
12,1
|
18,3
|
20,3
|
25,5
|
Suvarmadan 3 gün sonra, rütubətlik, %
|
10,0
|
15,0
|
18,0
|
20,0
|
25,0
|
Torpağın eroziya zonalarından asılı olaraq morfoloji xassələrinin dəyişilməsi 1 və 2 saylı cədvəllərdə verilmişdir. Burada yuyulan və toplanan çöküntü qatları göstərilmişdir. Təhlil göstərir ki, relyefdən asılı olaraq yuxarıdan sahənin aşağı hissəsinə doğru torpağın qalınlığı artır, yuyulan hissədə isə azalır. Sonda isə çöküntü qatı formalaşır.
Göstərilən zonalarda torpağın kimyəvi tərkibi də yuxarı sərhədi aşağı düşür. Yuxarıdan aşağıya doğru karbonatlıq azalır. Humusun miqdarı isə yüksəlir.
Cədvəl 2
Suvarılan boz torpaqların irriqasiya eroziyasına uğramasına görə
təsnifatı (meyllik 0,005-dən çox)
Göstəricilər
|
Suvarılan sahənin mezorelyefin göstəricisi
|
yuxarı
hissə, qabarıq yamaclı
|
yuxarı
hissə,
nisbə-tən meylli
|
orta hissə,
az
meyilli
|
aşağı hissə,zəif meyilli
|
Şelf,
hamar sahə
|
Eroziyaya uğrama dərəcəsi
|
şiddətli
|
orta
|
zəif
|
yuyul-mamış
|
toplanmş
çöküntü
|
Humus qatının qalınlığı,
A++, sm
|
25
|
35
|
50
|
65
|
110
|
Humus, %
-qatında
|
0,85
|
1,15
|
1,35
|
1,50
|
2,00
|
Karbonatların yuxarı sərhəddi, sm
|
10
|
15
|
18
|
23
|
40
|
Karbonatların miqdarı (C,
|
12,0
|
9,8
|
8,5
|
7,5
|
7,0
|
Ümumi azot
|
0,09
|
0,10
|
0,12
|
0,15
|
0,18
|
0,01 mm-dən kiçik hissəciklər
|
40
|
45
|
50
|
55
|
60
|
0,001 mm-dən kiçik hissəciklər
|
20
|
25
|
27
|
30
|
31
|
Suyadavamlı aqreqatların miqdarı, % (0,25 mm-dən böyük )
|
8,0
|
10,5
|
12,5
|
18,5
|
25,0
|
Suvarmadan 3 gün sonra, rütubətlik, %
|
8,5
|
10,5
|
15,0
|
18,0
|
20,0
|
Torpaqda qranulometrik tərkibdə kəskin dəyişilmələr baş verir. Yuxarıdan aşağıya doğru fiziki gilin miqdarı yüksəlir. Torpaqda humus və fiziki gilin miqdarının artması suyadavamlı aqreqatların artması ilə nəticələnir. Ona görə də sahənin bu hissəsində üst qatda torpağın su-fiziki və istilik xassələri bitkilərin inkişafı üçün çox əlverişli olur. Ona görə də akkumulyativ zonada becərilən bitkilərin məhsuldarlığı daha yüksək olur. Düzdür, bəzi hallarda bitkilər yeni çıxan zaman yuxarıdan gətirilən çöküntülərlə onların səthi örtülür ki, bu da seyrəkliyə səbəb olur. Xüsusən ağır qranulometrik tərkibli torpaqlarda suvarmadan sonra səthdə qaysaq və dərin çatlar yaranır. Belə şəraitdə torpağın su-fiziki və istilik şəraiti pozulur. Bitkilərin inkişafı ləngiyir. Əlverişli mühit yaratmaq üçün həmin sahələrdə əlavə becərmə işləri tələb olunur. Torpağın deqradasiyasının coğrafi informasiya bazasını hazırlayarkən bu xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır.
Nəticə
Müəyyənləşdirilmişdir ki, meylliyi 0,005-dən yüksək olan suvarılan torpaqlarda irriqasiya eroziyasının inkişafı nəticəsində torpaqlar yuyulmamış, zəif, orta, şiddətli və toplanmış çöküntü zonalarına ayrılır. Bu qruplaşmanın torpaqların xəritələşdirilməsində, eroziyaya qarşı tədbirlərin hazırlanması və həyata keçirilməsində böyük rolu vardır. Bu qruplaşmada torpaqların səthi və daxili xüsusiyyətləri də nəzərə alınmışdır.
Açar sözlər: eroziya, təsnifat, morfoloji xüsusiyyət, torpağın morfometriyası, relyef, yuyulma zonası.
Ədəbiyyat
-
Бабаев М.П. Классификация и диагностика орошаемых почв сухих субтропиков Закавказья. Почвоведение, 1983, № 3, с. 13-22
-
Заславски М.Н. Эрозиоведение, Москва, 1983, 320 с.
-
Махсудов Х.М. Эрозия почв аридной зоны Узбекистана, Ташкент, Фан, 1989, 168 с.
Е.А.Гурбанов, Н.Я.Дюнямалыева, Т.И.Джафаров
Классификация почв кура-аразской низменности по подверженности
к ирригационной эрозии
РЕЗЮМЕ
На основнии проведенных исследований составлена классификация почв, подверженных ирригационной эрозии. По морфогенетическим и морфологическим показателям почв, подверженных эрозии, почвы разделили на слабые, средние, сильные и осевшие группы. Мероприятия по борьбе с эрозией представлены в рекомендациях и картировании почв.
Ключевые слова: эрозия, классификация, морфологические особенности, морфометрия почвы, рельеф.
E.A.Gurbanov, D.Y.Dunyamalıyeva, T.İ. Jafarov
Classification of soils according to irrigation eroding in the Kur-Araz lowland
SUMMARY
On the basis of the performed research consequences the soils were classified according to irrigation eroding. Paying attention to the morphometric and morphological characters of soils they were divided into uneroded, weak, mean, strong and precipitated groups. An importance of these soils was indicated in application and mapping of the measures against erosion.
Key words: erosion, classification, morphological character, soil morphometria, relief.
UOT 666.972.4
B.S.Sərdarov., A.A.Quvalov., S.İ.Abbasova
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti
YÜKSƏK MÖHKƏMLİKLİ ÖZÜYERLƏŞƏN BETON
TƏRKİBİNİN İŞLƏNMƏSİ
Yüksək möhkəmlikli və istismar göstəricilərinə malik modifikasiya olunmuş beton qarışıqları və betonlar müasir tikintilərin əsasını təşkil edir. Polifunksional xüsusiyyətlərə malik özüyerləşən betonların istehsalı zamanı onların tərkiblərinin optimallaşdırılması və rasional tətbiq sahələrinin müəyyənləşdirilməsi məsələləri fövqəladə aktualdır. Modifikatorların tətbiqi ilə özüyerləşən yüksək möhkəmlikli betonların alınması üç bir-birinə əks amillərlə əlaqədardır: beton qarışığının yüksək axıcılığa malik olması, seqreqasiya prosesinin aradan qaldırılması və betonun yüksək möhkəmlik əldə etməsi (100-150 MPa və daha çox) [1,2].
Özüyerləşən betonun optimal reologiyası elə olmalıdır ki, konusun yayılması 55-60 sm-dən az olmasın. Konusun çökməsinin müxtəlif ölçüsünə uyğun gələn konusun yayılmasını nəzəri olaraq Kalaşnikov [3] hesablamışdır.
Müəyyən edilmişdir ki, həqiqi özüyerləşən betonlarda standart konusun çökməsi 26-28 sm olmalıdır. Belə qarışıqlarda istifadə olunan qırmadaş dənələrinin ən böyüyünün ölçüsü 15 mm-dən çox olmamalıdır. EN 206-1 saylı Avropa standartında konusun yayılması 340 mm-dən 630 mm-ə qədər və daha çox olan 6 növ axıcı beton qarışığı nəzərdə tutulmuşdur [4]. Lakin aşağı yayılma diametrinə (340-500 mm) malik betonlarda özüyerləşmə prinsipləri ödənilmədiyinə görə EG SCC (Self Compacting Concrete) qaydalarında özüyerləşən betonlar üçün axıcılığa görə müxtəlif yayılma diametrinə malik 3 növ SCC nəzərdə tutulmuşdur [4]: SF-1 (550-650 mm); SF-2 (660-750 mm); SF-3 (760-850 mm). Yuxarıdakı cədvələ nəzər yetirsək görərik ki, özüyerləşən betonlarda standart konusun çökməsi təxminən 25,5-28 sm həddində dəyişir. Konusun çökməsinin maksimal qiyməti 28 sm ola bilər, bu zaman qırmadaş hissəciklərinin fraksiyası 3-8 mm-dən çox olmamalıdır.
Beton qarışığının yüksək axıcılığı onun yalnız spesifik quruluşa malik olmasını deyil, həmçinin xüsusi topologiyaya malik olmasını tələb edir. Ümumiyyətlə adi beton qarışığının quruluşu elə olmalıdır ki, o bir neçə fraksiyadan ibarət qırmadaşın sıx yerləşməsini təmin etsin. Bunun üçün qırmadaşın iri fraksiyaları arasındakı boşluğu orta dənəli fraksiyanın doldurması, orta fraksiyanın dənələri arasındakı boşluğun isə qırmadaşın xırda fraksiyası ilə doldurulması tələb edilir (fasiləsiz dənəvər tərkib prinsipi).
Reoloji baxımdan doldurucu dənələri ilə sıx yerləşdirilmiş qarışıqlar az miqdarda su ilə qravitasiyalı –axıcı sistemə çevrilə bilmir. Belə sistemlərdə reoloji matrisa rolunu sement xəmiri oynayır. Sement xəmirinin miqdarını artırdıqca qarışığın axıcılığı təmin edilir, lakin sementin sərfinin artması beton istehsalında iqtisadi baxımdan sərfəli olmur. Ona görə də Super- və hiperplastifikatorları tətbiq etdikdə sement xəmirinin axıcılığı artır, suyun sərfi azalır və az plastiki beton qarışıqları əsasında olan betonun möhkəmliyi 50 MPa-dan 70-90 MPa-a qədər artır. Özüyerləşən beton qarışığında reoloji matrisa olan sement xəmirinin kifayət miqdarda olmamasına görə bu reoloji matrisasının həcminin su ilə doldurulması nəticəsində möhkəmliyi düşür.
Yüksək pussolan aktivliyinə malik mikrosilikanı (MK) və mineral aktiv əlavələri 10-15 % əlavə etdikdə reoloji matrisanın həcmi müəyyən qədər artır. Uyğun olaraq eyni həcmdə dənəvər doldurucuların miqdarı azaldığına görə sistemin axması zamanı onların yerdəyişməsi yaxşılaşır. Bu zaman möhkəmliyin artması su azaldılma effektinə nisbətən daha çox əlavə miqdarda sementləyici hidrosilikatların alınması hesabına baş verir. Mikrosilika ilə superplastikləşdiricilərin kombinasiyası plastik qarışıqdan (1m3 qarışıqda 450-500 kq sement və 30-60 kq mikrosilika olduqda) 90-110 MPa möhkəmlikli beton almağa imkan verir.
Yüksək axıcılığa və möhkəmliyə (100-200 MPa) malik özüyerləşən betonların rasional reologiyasını təmin etmək üçün sementə yalnız mikrosilika deyil, həmçinin 50-70% daş tozu əlavə edilməlidir. Superplastikləşdirici ilə daş tozu sementə nisbətən daha axıcı olur. Daş tozunun reoloji aktivliyinin qiymətləndirilməsi superplastikləşdiricinin su azaldıcı təsiri ilə həyata keçirilir.
Hal-hazırda özüyerləşən yeni nəsil betonların tərkiblərinin hesablanması üsulları yoxdur, yalnız professor Okamura tərəfindən təklif olunmuş resept üzrə tərkib aşağıdakı kimidir: İri doldurucuların həcmi betonun həcminin 50%-dən çox olmamalı, məhlulda qumun həcm çəkisi 40% olmalıdır. Bu zaman əsas prinsip beton qarışığında komponentlərin həcmlərinin cəmi 1000 litr olmalıdır. Lakin daş tozu və pussolan əlavəsinin tətbiqi ilə yüksək markalı (B100-B120) betonlar üçün nəzərdə tutulmuş ozüyerləşən beton qarışığında bu təkliflər tam ölçüdə istifadə oluna bilmir.
Ona görə də ən səmərəli yüksək markalı polifunksional betonların tərkib və quruluşlarının analizi əsasında aşağıdakı kriteriyalar verilmişdir [4]:
Sement-dispers matrisanın mütləq həcminin qumun həcmindən artıqlıq kriteriyası Hqumsd . (4)
Sement-dispers-qum reoloji matrisasının mütləq həcminin qırmadaşın həcmindən artıqlıq kriteriyası Hqırsdq
Burada, Vs , Vdt , Vmk , Vqır , Vsu - uyğun olaraq sement, daş tozu, mikrosilika, qum, qırmadaş və suyun mütləq həcmləridir. Bu kriteriyaların [6] qiymətləri adi betondan yüksək markalı betonlara keçdikdə xeyli dəyişir: mülayim-plasitiki qarışıqlarda= 1-1,2 ; =1,1 - 1,5
B50-B60 sinif özüyerləşən betonlarda = 1,6 - 2 ; =1,8– 2.
Yüksək möhkəmlikli və xüsusi yüksək möhkəmlikli betonlar hazırlamaq üçün olan dispers-armaturlanmış özüyerləşən betonlarda:
= 3-3,5 ; =2,2 - 2,5
Xüsusi hallarda yüksək möhkəmlikli betonlarda bu kriteriyalar:
= 3,5-4 ; =3
Yuxarıdakı formullardan istifadə edərək yüksək möhkəmlikli özüyerləşən beton qarışıqlarının tərkibləri işlənmiş və hazırlanmış qarışıqlar əsasında beton nümunələri hazırlanmışdır (cədvəl). Üzvi-mineral əlavə kimi vulkan külü+mikrosilika=1:1 götürülmüşdür. Modifikatorun tərkibində Glenium SKY-551 hiperplastifikator istifadə olunmuşdur.
Göründüyü kimi sement-dispers matrisanın mütləq həcminin qumun həcmindən artıqlıq kriteriyası Hqumsd 2,0-3,3 arasında, sement-dispers material-qum reoloji matrisasının mütləq həcminin qırmadaşın həcmindən artıqlıq kriteriyası Hqırsdq isə 1,8 -2 arasında dəyişir. Tərkib 1 və tərkib 2 yüksək möhkəmlikli özüyerləşən betonlara aiddir, onların sıxılmada möhkəmlik hədləri uyğun olaraq 130MPa və 110 MPa-dır. Konusun yayılması tərkib 1-dən tərkib 4-ə düşdükcə konusun yayılması azalır. Vizual olaraq görünür ki, artıqlıq kriteriyaları yüksək olduqda beton qarışığının özlülüyü yüksək olur. Bu zaman seqereqasiya prosesləri tamamilə aradan qaldırılmış olur.
|
| |
