48-rasm. Na, K-ATFaza ta‘sirining molekula mexanizmi.
178
Ca-ATF-aza – ko‘pgina hujayralarninig membranalarida Ca
+
ionlarni ATF energiyasi hisobiga konsentratsiya gradiyenti qarshisiga
olib o‘tadigan Ca-ATF-aza mavjud. Sarko‘plazmatik retikulumda Ca-
ATF-aza membrananing barcha oqsillarining yarmidan ko‘ra ko‘prog‘ini
tashkil etadi, u muskul tolasi qisqarishi – bo‘shashuvi siklini idora etib
turadigan mexanizmining bir qismidir. H
+
-ATF-azalar, vodorod ionlarini
membrana orqali haydab o‘tkazib beradi. Ayni vaqtda protonlar
konsentratsiyalari farqi (Ph – farqi) ham, elektr potensiallari farqi ham
yuzaga keladi. Ular jam bo‘lib proton elektrokimyoviy potensialini hosil
qiladi. H
+
-ATF-aza ishi hisobiga hujayraning ba’zi bo‘limlarida kislotali
muhit yuzaga keladi (masalan: lizosomalarda, buyrak usti bezlari miya
qismida xromofin hujayralarning sekretor granulalarida).
Simport va antiport . Moddalar boshqa modda konsentratsiyasi
gradiyentining energiyasi hisobiga membrana orqali faol ravishda o‘tib
turishi mumkin. Bu holda ularning tashuvchisi shu ikkala moddani
biriktirib oladigan maxsus markazlarga ega bo‘ladi. Agar «X» modda
konsentratsiyasi tashqarida ichkaridagidan ko‘ra katta bo‘lsa, bu modda
yengillashgan diffuziya yo‘li bilan o‘tib borishi mumkin. Tashuvchida
bir yo‘la «X» modda bilan o‘tib boradigan «Y» modda uchun ham
biriktirish markazi bo‘ladi («simport»), shu bilan birga «Y» modda o‘z
konsentratsiyasi gradiyentining teskarisiga qarab tashilishi ham mumkin.
Moddalarning o‘z konsentratsiyasi gradiyentiga qarshi, boshqa moddani
uning o‘z konsentratsiyasi gradiyenti bo‘ylab qilayotgan harakatiga
teskari yo‘nalishida o‘tib borishi – antiport ham xuddi shunga o‘xshash
tarzda yuzaga keladi.
Simport va antiport Na
+
ionlari konsentratsiyasi gradiyenti energiyasi
hisobiga bo‘lib turishi mumkin. Masalan: aminokislotalarning ichakdan
va glyukozaning birlamchi siydikdan so‘rilishi shu yo‘l bilan boradi.
Demak, bunday hollarda birlamchi energiyasi manbai bo‘lib ATF xizmat
qiladi: ATF energiyasi avval transmembrana Na
+
konsentratsiyasi
gradiyenti energiyasiga aylanadi, keyin esa shu gradiyenti energiyasi
aminokislotalar yoki glyukozaning so‘rilib o‘tishi uchun sarflanadi
(ikklamchi faol transport).
Buyrak usti bezlari miya moddasining xromoffin hujayralarida,
maxsus sekretor granulalarida adrenalin va noradrenalin gormonlari
to‘planib boradi. Granulalar membranasida protonlarni sitozoldan
granula ichiga olib o‘tkazadigan N
+
-ATF-aza bo‘ladi. Uning ta’sirida
proton elektrokimyoviy potensialini yuzaga keltiradi. So‘ngra
elektrokimyoviy potensial energiyasi hisobiga gormonlar o‘tib oladi:
179
granuladan o‘z konsentratsiyasi gradiyenti bo‘yicha chiqib keladigan
ikkita protonga sitozoldan granula ichiga bitta gormon molekulasi o‘z
konsentratsiyasi gradiyentining qarshisiga o‘tib oladi (antiport).
