Vitaminlarning uzoq vaqt yuqoridozada qabul qilinganda
farntakologik bir biriga to'g'ri kelmasligi
K o’pincha davolash jarayonida kompleks preparatlar qo’ llaniladi, bular orasida
polivitaminlar ham qo’ llaniladi.Lekin bunda ularning o ’zaro va organizmga nisbatan
faolligiga etibor berish kerak. Quyidagi jadvalda bu holat vitaminlar misolida qarab
chiqilgan.
Kiritilayotgan vitamin preparatlari
Vitaminlar almashinishining ikkilamchi
buzilishi
A|-retinol
K,E,C,D
Bptiam in; kokarboksilaza
PP, в,,, B2, С
Bi-riboflavin
PP
PP-nikotin kislotasi
B|, pantoten kislota
B|
2
-sianokobalamin
B|, B2, foliy kislotasi, PP
D2-kaIsiferol
A
V ita m in la r saqlaydigan do rivor o‘sim liklar
Tarkibida ko‘p miqdorda vitaminlar saqlagan o ‘simliklar qatoriga quyidagi
dorivor giyohlar va mahsulotlar kiradi: na’matak mevasi, qora qoraqat bargi va
mevasi, o‘ rmon qulupnayining bargi va mevasi, chetan mevasi, chakanda mevasi va
moyi, tirnoqgul, gazanda bargi, makkajo‘xori onalik gulining ustunchasi, bodrezak
po‘stlog‘ i va mevasi, bozulbang guli, ja g ‘-jag‘ yer ustki qismi va boshqalar.
1. N a ’matak. Shipovnik (Rosae L.).
N a ’matakning bir necha turlari (Begger, itburun, tikanli, Dauriya, Fedchenko,
Q o ‘qon na’mataklari) bo‘ lib, Markaziy Osiyo xududida ham ko‘p o ‘sadi.
N a ’matak turlari chiroyli va xushbo'y gulli tikanli bo‘talar, mevasining
tarkibida (quruq holda xisoblanganida) 4-6, ba’zan 18% gacha С vitamini, 0.3 m g%
B2 vitamini, К vitamini (1 g mahsulotda 40 biologik birlik miqdorida), P vitamini
12-18 m g% , karotin va boshqa moddalar mavjud.
Xalq tabobatida na’matakning ho‘ l mevasi va uning qaynatmasi o'tkir va
surunkali jigar kasalliklarida (sariq, tosh) va boshqa xastaliklarda (buyrak, yurak,
xafaqon, qon yo'qotishda) qoMlaniladi.
Ibn Sinoning fikricha na’matak,
ayniqsa uning guli tomoq murtak
17
kasalliklarida foydalidir.
Tibbiyotda na’matakning yetilgan mevalari polivitaminlar saqlovchi mahsulot
sifatida ishlatiladi. Bemorni kasallikka qarshi chidamini (immunitetni) yaxshilash
uchun, yallig'lanishga qarshi, kamqonlikda, surunkali xoletsistitda, gipoatsid
gastritda tavsiya etiladi. O'sim likning urug'idan olingan moyi tarkibida karotinoidlar
va tokoferollar saqlanadi.
Shu sababli u turli yaralarning bitishini tezlashtiradi
‘trofik yara, ko'krak bezi yarasi, yo‘g ‘on ichak yaralari va b.) va yallig'lanishga
qarshi dori sifatida ishlatiladi.
N a ’matakning mevasidan turli dorivor preparatlar tayyorlanadi. Chunonchi,
askorbin kislota (kukun, draje, tabletka, eritma holida ampulada chiqariladi),
mevasidan damlama, ekstrakt, karotolin, na’matak moyi va sharbat hamda tabletkalar
tayyorlanadi.
0 ‘ simlik mevasi vitaminli va polivitaminli choylar - yig‘malar tarkibiga kiradi.
Itburun na’matakdan (mevasidan) xolosas preparati tayyorlanadi va jigar
kasalliklarida ‘gepatit, xoletsistit) buyuriladi.
2. Qora qoraqat. Smorodina chernaya (Ribyes nigrum L.).
Bo‘yi 1-1,5 m bo'lgan bo‘ta o'sim lik sobiq Itifoqning yuvropa qismida, Sibirda
va Markaziy Osiyoning tog'li tumanlarida o'sadi va o'stiriladi.
0 ‘sim likning bargi tarkibida 400 m g% gacha askorbin kislota, P vitamini va
efir moyi mavjud. Mevasida С vitamini- 80-200 mg%, karotin 0,1 m g% , E vitamin-
0,72 m g% , В vitamini- 0,02 -0.03 m g% va boshqalar bor.
Xalq tabobatida o'sim likning mevasi va bargi
qand
kasalligida, ishtaha
yomoniashganda, surunkali gastritda va enterokolitda,
kamqonlikda, jigar
kasalliklarida ishlatiladi. Qora qoraqatning bargi yallig'lanishga qarshi va siydik
haydovchi ta’sirga ega.
Tibbiyotda o'sim lik mevasi vitamin saqlaydigan mahsulot, parhez va davolash
uchun turli kasalliklarda,
ayniqsa С vitamini yetishmovchiligi
bilan bog'liq
xastaliklarda (singa,
gemorragik diatez,
kamqonlikda, gipoatsid
holatlarda,
enterokolit va bronxitda) beriladi. Bundan tashqari, turli yuqumli kasalliklaming
oldini olish va davolash uchun (gripp, angina, dizenteriya, ich terlama va boshqalar)
asosiy spetsifik dori-darmonlar bilan birga tavsiya etiladi. Bundan asosiy maqsad
bemor organizmini kasallikka qarshi chidamini oshirishdir. H o‘ l mevasi (200-250
g) xafaqonlik kasalligida ham beriladi.
3. O 'rm on qulupnayi. Zemlyanika lesnaya ‘ Fragaria vesca L.).
K o ‘ p yillik, bo'yi 5-20 sm bo'lgan qo'ng'ir rangli ildizpoyali va mayda
ildizli o ‘t o ‘simlik.
CTrmon qulupnayi (yertut) Markaziy Osiyoning TyanShan tog'laridagi o'rmon,
o'tloqlarida va Rossiyaning yuvropa qismidagi o'rmonlarida o'sadi.
Qulupnay bargi tarkibida 250-260 m g% С vitamini, karotin va boshqa
moddalar bor.
Mevasi tarkibida esa 9.5% qand, organik kislotalar va bir qator
vitaminlar (C vitamini -50-90 m g% , E-0.54 mg%, karotin-0.03-0.05mg%, B6 -
0,06 m g% , B1 -0,03 mg% , B2-0,05 m g% v.b.) mavjud.
Xalq tabobatida xo'l va quritilgan mevasi, barglari va ildizi jigar (o'tkir va
surunkali xoletsistit. sariqlik,
tosh), me'da-ichak (surunkali gastrit, enterokolit),
bavosil, buyrak tosh va boshqa kasalliklarda ishlatiladi.
Tibbiyotda singa xastaligida, ishtaxani ochish, ovqatni hazm qilish, qon ishlab
chiqarishni yaxshilash maqsadida hamda oshqozon- o‘n ikki barmoq ichak yara,
gastrit, enterokolitlarda, jigar va yurak kasalliklarida (miokardit, yurak ishemik
kasalligi, xafaqonlik), kamqonlikda va boshqa xastaliklarda o‘simlikning mevasi va
bargidan tayyorlangan damlama va qaynatma qo‘ llaniladi.
4. Chakanda. Oblepixa krushinovidnaya (Hippophayo rhamnoides L.).
0 ‘simlik asosan chakalakzorlarda Markaziy Osiyo, G ’arbiy va Sharqiy Sibirda
o ‘sadi.
Chakanda mevasining tarkibida 450 m g% С v ita m in i, 0.035 m g% B1 vitamini,
0,05 m g% va B2 vitamini, 145 m g% E vitamini, 60 m g% karotin va boshqa moddalar
uchraydi.
Xalq tabobatida yetilgan mevalari va shirasi ishtahani yaxshilash, uchun va
sirtdan qon ketishida ishlatiladi.
Chakandaning gullaridan tayyorlangan bo'tqa yaralar bitishini tezlashtirish va
yallig‘ lanishga qarshi dori vositasi sifatida qoMlanadi.
Tibbiyotda chakanda moyi yalligManishga qarshi, yara bitishini tezlashtiruvchi
va og‘riq qoldiruvchi dori sifatida ishlatiladi. M e’da va o‘n ikki barmoq ichak yara
kasalligida, surunkali gastritda, yarali kolilda, teri kuyishida
va sovuq olganda,
ekzemada va boshqa teri kasalliklarida ham qoMlanadi.
5. Bodrczak. Kalina obiknovcnnaya (Viburnum opulus L.).
O 'sim lik Rossiyaning yuvropa qism ining o'rmon zonasida, Kavkazda va
Sharqiy Qozog'istonda o'sadi. Xiyobonda va bog'larda o ‘stiriladi.
Maxsulot (po‘stloq va mevasi) tarkibida 70-80 m g% С vitamini, 28-31 m g%
К vitamini, 21 m g% karotin, vibumin glikozidi va boshqa moddalar bor.
Tibbiyotda o ‘simlik po‘stlog‘ ining dorivor preparatlari
bachadondan qon
ketishini to'xtatish hamda og‘riqli hayz ko‘rishda ishlatiladi.
Bodrezak mevasi
xalq tabobatida m e’da yarasi kasalligini davolashda va
kuchsiz siydik haydovchi vosita sifatida qoMlanadi.
0 ‘simlik po‘stlog‘ idan suyuq ekstrakt va damlama tayyorlanadi. Mevasidan
esa damlama tayyorlanadi. Mevasi vitaminli choylar-yig‘malar tarkibiga kiradi.
6. Bozulbang. Lagoxilus opyanyayushiy (Lagochilus inebrians Bge.).
0 ‘simlik respublikamiz viloyatlarida ‘ Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo)
o'sadi. Lagoxilus (bozulbang)
guli
tarkibida
К vitamini, 0.6-1.7% lagoxilin,
askorbin kislota va boshqa moddalar bor. 0 ‘simlik gulidan damlama, nastoyka,
qaynatma va quruq ekstrakt preparatlari tayyorlanadi.
0 ‘simlik preparatlari tibbiyotda bachadondan, o ‘pkadan, me’da va o‘ n ikki
barmoq ichak yarasidan,
burundan qon ketishida, gemofiliya, Verlgof bavosil
kasalligida ishlatiladi.
Prof. T.P.Pulatova tomonidan lagoxilusning ayrim turlari
o‘ rganilgan va
tibbiyotda ishlatilishga tavsiya etilgan.
7. Jag‘-jag‘ .
Pastushya sunika obiknovennaya (Capsella bursa pastoris
Medic.).
Barcha aholi yashaydigan yerlarda, yo‘ l chekkalarida. o ‘t!oqlarda, ekinlar
orasida o ‘sadi. 0 ‘simlik mahsuloti tarkibida 0.12% askorbin kislota, К vitamini,
gissonin glikozidi va boshqa moddalar bor.
34
O 'sim lik yer ustki qismidan tayyorlangan damlama va suyuq
ekstrakt
tug'ruqdan keyin bo'ladigan bachadondan qon ketishida - atonik qon oqishida qon
to'xtatuvchi sifatida ishlatiladi.
8. Ikki uyali gazanda. Krapiva dvudomnaya (Urtica dioica L.).
O 'sim lik yo'l yoqalarida, ariq bo'ylarida, nam va salqin o'rmonlarda, aholi
yashaydigan yerlarda o'sadi. Markaziy Osiyoda uchraydi.
Mahsulot tarkibida 100-1600 m g% С vitamini, 4.52-7.5 m g% К vitamini ya
14-50 m g% B2 vitamini, karotinoidlar va boshqa moddalar bor.
Xalq tabobatida o'sim lik bargi, guli, shirasi, ildizi va urug'i ishlatiladi. Ular
damlama, qaynatma shaklida qon ketishida, gastritda, revmatizmda, jigar va siydik
qopi kasalliklarida qo'llanadi.
Ibn Sino maydalangan o'sim lik bargini burundan qon ketishida, yiringli
yaralarni davolashda ishlatgan.
I. Ikki uyali gazanda (U rticf Dioica L.
II. Teshik dalachoy ( H ypericum perforatum L.)
Tibbiyotda gazanda bargidan tayyorlangan damlama, suyuq va quyuq
ekstraktlar, barg briketi bachadondan, ichakdan va buyrakdan qon ketishida
(dam lama va suyuq ekstrakti) samarali hisoblanadi. Bundan tashqari, o'sim lik
preparatlari aterosklerozda, kamqonlikda, xoletsistitda, me’da va o'n ikki barmoq
ichak yara kasalligida hamda avitaminozlarda tavsiya etiladi.
Mahsulot me’da-ichak kasalliklarida qon to'xtatish uchun ishlatiladigan choy-
yig'm alar tarkibiga kiradi.
Yuqorida keltirilgan o'simliklardan tashqari turli vitaminlarni ko'p miqdorda
saqlaydigan noz-ne’matlardan limon, apelsin, mandarin, xurmo, olma,
gilos,
sarimsoq piyoz, oshpiyoz, rayhon va boshqalarni e’tibordan soqit qilib bo'lmaydi.
H ududim izda o'sayotgan va o'sliriladigan mevalar, sabzavotlar, ko'katlar ko'p
sonli vitaminlarni saqlaydi. ularni muntazam iste’mol qilib turish bir qator
kasalliklarning oldini olishiga va davolashga imkon beradi.
40
M A X .S U L O T T A R K IB ID A G I V IT A M IN L A R N I A N IQ L A S H
|M
©
A skorbin kislotani sifat reaksiyasi yordam ida aniqlash
Dorivor mahsulotlar tarkibidagi vitaminlarni asosan xromatografik usul
yordamida aniqlanadi. Bu usul bo'yicha na'matak mevasi tarkibidagi askorbin kislota
quyidagicha aniqlanadi:
10,5 g na'matak mevasini chinni hovonchada maydalanadi va ustiga 5 ml suv
quyib,
aralashtirib, 15 minutga qadar tindiriladi, so'ngra ajratma filtrlanadi. Silufol
plastinkasining start chizig'iga tayyorlangan ajratmadan kapillyar (o’smaa qil naycha)
yordamida tomiziladi. Tomchining qatoriga «guvoh» modda sifatida askorbin kislota
eritmasi tomizilib, keyin plastinka ichiga erituvchilar aralashmasi (etilatsetat —
konscntrik sirka kislotasining 80:20 nisbatdagi aralashmasi) quyilgan xromatografik
kamcraga joylashtiriladi va 20 minut davomida qoldiriladi (erituvchilar aralashmasi
taxminan 13 sm ga ko'tariladi). So'ngra plastinka kameradan olinib, havoda quritiladi
va xromatogrammaga 2,6— dixlorfenolindofenolyat natriyning suvdagi 0,04 % li
(yoki 0,001 n li) eritmasi purkaladi. Natijada, «guvoh» sifatidagi va ajratmadagi
askorbin kislotalar pushti fonda bir xil balandlikda joylashgan ikkiga oq dog'lar
sifatida ko'rinadi!
M
2. A skorbin kislota m iq d o rin i aniqlash
Askorbin kislota miqdorini aniqlash, uning oksidlovchilar yordamida
oksidlanish xususiyatiga asoslangan. Askorbin kislota yumshoq oksidlovchilar (K JO
з, yod va 2,6-dixlorfenolindofenolyat natriy eritmalari) yordamida titrlab aniqlanadi.
]yj
N a 'm atak o'sim lig in in g mevasi tark ib id agi askorbin kislota
---
m iq d o rin i aniqlash (X I DF bo’yicha).
g Na'matakning tozalangan mevasidan tarozida 10 g (tozalanmagan mevadan 20 g)
tortib
olib, uni chinni havonchaga solinadi. So'ngra 5 g neytral shisha maydasidan hamda
300 ml suv (ozginadan bo'lib-bo'lib qo'shiladi) solib, yaxshilab eziladi va 10 minut
davomida qo'yib qo'yiladi. Ma'lum vaqtdan so'ng aralashtirib filtrlanadi. 50— 100 ml
hajmli konussimon kolbaga I ml filtratdan solib, unga xlorid kislotaning 2 % li
eritmasidan 1 ml va 13 ml suv qo'shiladi hamda tez-tez chayqatib turib, 1 minut
ichida o'chmaydigan pushti rang hosil bo'lgunga qadar, 2,6— dixlorfenolindofenolyat
natriy birikmasinig 0,001 n eritmasi bilan mikrobyuretka yordamida titralanadi.
1 ml 2,6- dixlorfenolindofenolyat natriyning 0,001 n eritmasi 0,000088 g
askorbin kislotaga to'g'ri keladi.
Askorbin kislotaning absolyut holigacha quritilgan mahsulotdagi % miqdori (X )
quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
^
а Р.О.ОООШ.В I0 .....p'cTioo-'w)
'
bunda— a— 2,6- dixlorfenolindofenolyat natriyning 0,001 n eritmasini titrlash
uchun ketgan ml miqdori;
С — 2,6- dixlorfenolindofenolyat natriyning 0,001 n eritmasini to'g'rilash
faktori;
В — - mahsulotdan tayyorlangan ajratmaning ml miqdori;
S - titrlash uchun olingan ajratmaning
nil
miqdori;
R — analizga olingan mahsulotning miqdori;
W — mahsulotning foiz bilan ifodalangan namligi.
]yj
M ahsulot tark ib id agi vitam in k l ni xrom atografik usul
---
yo rdam id a aniqlash (X I D F bo'yicha)
g l g maydalangan mahsulotni 15 ml hajmli kolbaga solib, ustiga 10 ml geksan
quyiladi va
3 soat davomida asta-sekin chayqatiladi. So'ngra ajratma filtrlanadi va 2— 3 ml
qolgunicha 45°C da suv hammomi ustida kam bosimda haydalinadi.
«Silufol» plastinkasi (13X5 sm kattaligida) ning start chizig'iga mikropipetka
42
(mikrotomizg'ich) yordamida ajratmadan 0,1 m l tomizilib, plastinka havoda 3— 5
minut davomida quritiladi. Qurigan plastinkani benzol — petroley efir (1:1 nisbatida)
aralashmasi quyilgan kameraga joylashtirilib, pastga yo'naluvchi usul bo'yicha
xromatografiya analizi o'tkaziladi. Erituvchi suyuqliklar aralashmasi 10 sm gacha
shimilib tushgandan so'ng xromatografik plastinka kameradan ojinadi, havoda 2— 3
minut davomida quritiladi va 2 minut UB (Ultra binafsha) nurida (360 nm
uzunlikdagi to'lqinda) ushlanadi. Natijada ajratmadagi vitamin K1 sariq-yashil rangda
tovlanuvchi dog' holida ko'rinadi.
Vitamin K1 tabiatda keng tarqalgan, asosan o'simliklaming yashil qismida
uchraydi. U qon oqishini to'xtatish (qonni ivitish) ta'siriga ega. Shuning uchun
tarkibida shu vitamin bo'lgan o'simliklardan tayyorlangan dori turlari, asosan qon
oqishini to'xtatuvchi vosita sifatida ishlatiladi.
jy j
Meva vii Mili/iivot shiralarida iiskorhin kisloliisi
(
vitam in
C)
horligini
VII Q X
usuli hilan aniqlash.
i
А И Kerakli asboblar: 1. Silufol.
2.Eksikator yoki stakan .
3. Petri chashkasi.
Reaktivlar: 1 .Meva (limon, a n o r, qizil qalampir, karam , namatak, qulupnay va
shunga o ’hshashlarning shirasi).
2. Etanol.
3.Geksan.
4. Yod kristallari.
5. Askorbin kislotaning 0,5% li eritmasi.
S Silufol.
Plastinkasidan 3x10 sm hajmda qirqib olib, pastidan 1- 1,5 sm yuqorida
bir chiziqda qora qalam bilan ikki nuqta belgilaymiz. Birinchi nuqtaga filtrlangan
meva shirasidan shisha kapillyar yoki pipetka yordamida bir necha tomchi
tomizamiz. Tomchi keng yoyilib ketmasligi uchun har bir tomchini quritib olib keyin
yana tomizish kerak. Ikkinchi nuqtaga huddi shu usulda askorbin kislotasining 0,5%
li eritmasidan ikki tomchi tomizamiz. Petri chashkasiga etanoldan 9 ml, geksandan
43
3ml (3:1 nisbatda) solib eksikatorga joylashtiramiz va erituvchilar sistemasiga silufol
plastinkasini qiya o ’rnatib zich berkitamiz. Erituvchi yuqoriga yetishga 0,5-1 sm
qolgach hromatogrammani olam iz va front chizig’ini (erituvchi ko’tarilgan chiziqni)
qora qalam bilan belgilaymiz va quritamiz. Xromatogrammani yod kristallari
solingan eksikatorda 1-2 minut saqlaymiz. Bunda yod ta’sirida xromatogrammada
ajralgan moddalar rangli dog’ lar hosil qiladi. Ulami qora qalam bilan chegaralaymiz
va R f ni aniqlaymiz.
m
Silufol - ustiga silikagel gips bilan yupqa qatlam qilib yopishtirilgan
plastinka.
M
B6 vitam in uchun sifat reaksiyasi
Tekshiriluvchi material:
vitamin
..
*
M i l Kerakli peaktivlar: FeCI3 kompleks tuz.
Kerakli asboblar: probirka.
EB6 vitamini FeCI3 bilan fenolyatlar tipidagi qizil rangli kompleks -tuz hosil qiladi.
Probirkaga B6 vitamiiining 5% li eritmasidan I ml va FeCI3 eritmasidan 2-3
tomchi qo'shib aral ash t i r i I ad i, qizil rang paydo bo'ladi.
M
С vitam in
*
Kerakli reaktivlar: askorbin kislota, kartoshka yoki karam, metilen ko'ki,
soda.
Kerakli asboblar: doka, qirg'ich
| 